Ш,збекис тон республикаси олии ва ш рта



Download 3,29 Mb.
Pdf ko'rish
bet64/86
Sana22.06.2022
Hajmi3,29 Mb.
#692315
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   86
Bog'liq
МЯТА Маруза 1-18 (тула)22222222 00895

А
п =

а
Узгарувчан деб хам аталувчи улчанаётган катталик мустакил, боглик 
ва ташки булиши мумкин.
Узгарувчан мустакил факат тадкикотчининг хохши билан узгаради 
(масалан, двигателни синашда карбюратор дроссели заслонкасининг очилиш 
бурчаги).
Боглик узгарувчан - бу мустакил узгарувчанларнинг узгаришида 
узгарадиган физик катталик (масалан, дроссел заслонкасининг очилиш бурчаги 
узгарганда автомобиль тезлигининг узгариши).
Ташки узгарувчан - бу эксперимент натижаларига таъсир курсатувчи, 
лекин тадкикотчи томонидан назорат килинмайдиган физик катталик (масалан, 
автомобиль тезлигини аниклашда карама-карши шамол тезлиги).
Машина (автомобиллар) ва механизмларни тадкикот килишда 
мустакил боглик ва ташки узгарувчанлар улчаш асбоблари (линейка, шуп, 
штангенциркул ва х.к.) прибор ва улчаш аппаратураси ёрдамида улчанади. Бу 
улчаш воситалари кучма хамда стационар булиши мумкин. Кучма воситаларга 
индикаторлар 
деселерометрлар, 
хронометрлар, 
вольт-амперметрлар, 
стробоскоп, осциллографлар ва бошкалар киради. Стационар воситаларга эса 
барча турдаги стендлар ва бошка лаборатория жихозлари киради.
Прибор ва улчаш аппаратлари узларининг физикавий асосларига кура 
куйидагича классификацияланади:

механикага 
оид: 
пружинали 
динамометрлар, 
механик
деселерометрлар (тезланиш улчагичлари), штангенинструментлар ва бошкалар;

оптикага 
оид: 
улчовчи 
микроскоплар, 
динамометрлар,
интерферометрлар, слектрометрлар ва бошкалар;
- пневматиклар: пневмомикрометрлар ва х.к.;
- гидравликага оид: мой мессдозалар, манометрик трубкалар;
- акустикага оид: шумомерлар, звукоанализаторлар;
- электрга оид: (замонавий улчов приборларининг купчилиги).
- улчашда баъзи физикавий эффектлардан фойдаланиладиган махсус 
воситалар: радио-изотоп усуллар, лак ва пленкалар усули, фотоэластиклик ва 
бошкалар.
Асосий улчанадиган катталиклар. Техникага оид фанларда, айникса 
автомобил транспортини эксплуатация килиш сохасида олиб бориладиган 
илмий-тадкикот ишлари узларининг турли-туманликлари билан фарк килади. 
Шунинг учун улардаги улчанадиган катталиклар хам жуда хилма-хил. Масалан, 
машина ва автомобилларни ишончлигини тадкикот килишда деталларнинг 
ейилишини улчашга тугри келади, техник диагностика буйича иш олиб боришда 
алохида узелларнинг харакатланиш кнематикасини улчаш мумкин: силжиш,
134


босим ва х.к. Машина ва автомобилларга техник хизмат курсатиш сохасидаги 
илмий-тадкикотлар хаммадан кура вакт (хронометраж), эксплуатацион 
материаллар сарфи (сув, ёкилги, мой) ва бошка бир катор улчамлар билан 
боглик.
Улчаш аппаратларининг умумий характеристикаси. Эксперимент 
берилаётган саволларга жавоб бериш учун яратилган мураккаб система 
куринишида тасаввур этилиши мумкин. Бу система уз ичига нафакат моддий 
жихозларни (тадкикот объекти, курилма ёки стенд ва улчаш асбоблари), балки 
моддий булмаган элементларни хам олади (11.1-расм). Бундай элементларга 
тайёргарлик операциялари комплекси, эксперимент режаси, эксперимент 
маълумотлари ва улар устида ишлаш ва тахлил килиш кабилар киради.
Агар эксперимент ишлаб чикариш шароитларида утказилса ёки у 
факат пассив кузатиш буладиган булса, моддий жихоз факат тадкикот 
объектидан (автомобиль, технологик жихозлар ва х.к.) ва улчови аппаратлардан 
иборат булади.
11.1-расм. Экспериментал тадкикот - мураккаб система
Улчов курилмалари. Юкорида куриб утилган датчиклар томонидан 
ишлаб чикилган электрик сигналлар улчовчи курилмага узатилади. Бу курилма 
урганилаётган катталикни улчаш натижаларини ракамлар билан бахолашга 
мулжалланган.
Улчаш курилмалари улчанаётган катталикнинг характери ва унинг 
вакт ичида узгариш тезлигига караб танланади. Бу тезлик улчов курилмасининг 
харакат тезлигига куйиладиган талабни аниклаб беради.
135


Улчанаётган катталикнинг хисоботини кабул килиш усулига кура 
улчов курилмалари икки гурухга булинади:
1) . Визуал курсаткичлар, яъни стрелкали (шкалали), оптикали (экран,
табло) ёки ракамли санок курилмаларига эга приборлар. Визуал курсаткичлар 
лаборатория шароитларидаги статик ёки секин узгарувчи улчанувчи 
катталиклар ёки доимий режимдаги вокеликларни кузатиш учун кулланилади. 
Масалан, 
тирсакли 
валнинг 
доимий 
айланишларида 
двигатель
характеристикасини аниклашда.
2) 
. Регистраторлар ёки кайд килувчи аппаратлар вактда тез узгарувчи 
катталикларни фиксациялаш, кайд килиш учун хизмат килади. Масалан, фото, 
кинотасмалар, фотокогозлар ва х.к. да узлуксиз жараённинг барча кийматлари 
ёзиб олинади.
Визуал 
курсаткичларга 
стрелкали 
магнито-электрик 
улчов
механизмлари (амперметрлар, вольтметрлар ва б.), шунингдек, хозирда кенг 
таркалган ракамли курсаткичлар хам киради. Уларнинг афзалликлари юкори 
аникликда улчаш ва улчаш натижаларини ракамли хисоблаш машиналарига 
узатиш мумкинлигидир.
Визуал кузатишларни электрон осциллограф экранида фиксациялаш 
экрандан ёки алохида кадрларда, ёки махсус приставка - кинокамера билан 
амалга оширилади.
Узи ёзувчи курсаткичлар. Курсаткичларнинг бу гурухига узи ёзар 
электроприборлар, магнитоэлектрик осциллографлар ва магнитографлар 
киради. Секин узгарувчан жараёнларни кайт килиш учун узи ёзар амперметрлар 
ва вольтметрлар кулланилади. Тез булиб утадиган жараёнларни ва юкори 
частотали узгарувчиларни кайт килиш ва ёзиб колиш, коидага кура 
магнитоэлектрик осциллографлар билан бажарилади. Бу осциллографларни, 
шунингдек шлейфли ва вибраторли осциллографлар хам дейилади.
11.3. Тадкикот натижаларини жамлаш, урганиш ва анализ килиш. Ишлаб 
чикаришга жорий этиш.
Таянч иборалар: энг кичик квадрат, регрессив, классик режа, 
рандомлашган режа, дисперцион тахлил, холат баланси усули, ЭХМ, хисобот, 
реферат, автореферат, монография, ихтирочо таланома, илмий конференция 
маърузаси, диссертация.
Экспериментда олинган ва протоколларда кайд этилган бевосита 
натижалар, коидага кура электриментал маълумотларни бирламчи ишлаб 
чикилгунча кадар тахлил килиш учун кулланишлари мумкин эмас. 
Экспериментал маълумотлар - асосий аргументларни ажратиш ва хисоблаш, 
систематизация, натижаларни максадга мос жадвал шаклига келтириш ва х.к.
Классик режа буйича бажарилган экспериментлар натижаларини 
ишлаб чикиш функционал богликликлар графикларини тузиш усулини куллаш 
билан олиб борилади. Бу графиклар жадвал маълумотлари асосида курилади. 
Кайсики бу жадвал маълумотларида аргументлар усувчи ёки камаювчи тартибда 
жойлаштирилган.
136


Графикларни тузишда чегарадан ута чикадиган кийматларни ташлаб, 
экспериментал эгрилар “Текислаб” борилади. Гап шундаки деярли хамма 
экспериментда жадвал маълумотлари ва графикларда бир иккита бошка 
кийматлардан кескин фарк киладиган кийматлар хосил булади. Одатда бу 
улчашда йул куйилган хато ёки приборнинг нуксони булади.
Экспериментни 
рандмолаш 
режа 
буйича 
ишлаб 
чикиш. 
Майдалагични автомобилни эксплуатация килиш сохасида, колаверса бошка 
бир катор сохаларда хам тадкикотчини энг аввало эксперимент натижасида 
тадкикот килинаётган катталиклар уртасида функционал богликликларга 
эришиш ёки хеч булмаса якка вокеликлар учун шу богликликнинг график 
ифодасига эриттгиттт кизиктиради. Классик экспериментда натижаларни график 
холатга келтириш кийинчиликни юзага келтирмайди, рандомли эксперимент 
натижалари эса график ёки эмпирик формула олиш учун мураккаб кайта 
ишловни талаб килади.
Дисперсион тахлил элементлари. Дисперсион тахлилнинг вазифаси 
бир ва бир неча омилларнинг максад функциясига таъсирини бахолашдан 
иборат. Усулнинг мохияти шундаки, у вариация курсаткичларини таккослайди, 
яъни хар бир омил буйича гурухланган улчашлар натижаларининг 
диперсияларини натижаларнинг тула йигиндиси билан таккослайди.
Эксперимент режаси рандомли булганлиги туфайли улчашлар ёки 
кузатишларнинг натижалари узларида барча бошкарувчи омилларнинг 
таъсирини мужассамлаштирган. Натижалар йигиндисининг вариация даражаси 
хам омиллар таъсирига боглик булади.
Тасодифий баланс усуллари асослари. Тасодифий баланс усули 
шундан иборатки, эксперимент натижалари хар бир факторнинг даражаси 
буйича суммаланади. Бу суммалардан хар бирига тасодий равишда колган 
омилларга боглик натижалар хам кириб колади.
Агар бу уртачалаштирилса, хар бир суммадан натижаларнинг уртача 
киймати топилади. У холда колган барча омилларнинг бу уртача кийматга 
таъсири 
мувозанатлашади. 
Демак, 
экспериментнинг 
уртачалаштирилган 
натижалари колган барча натижаларнинг уртача кийматида факат т у омилга 
боглик булади.
Шундай килиб, тасодифий баланс усули омилларнинг хар биридан 
уртачалаштирилган натижаларнинг баъзи якка богликликларини олишга имкон 
беради. Бу омиллар жадвал ёки график шаклда ифодаланиши мумкин. 
Юкоридаги богликларнинг жадвали ёки эгри чизиги буйича керакли эмпирик 
ифодани топиш мумкин.
Илмий-тадкикот ишларининг натижаларини жорий килиш 
юзасидан баъзи саволлар. Илмий-техника прогресси темплари тезлаштириш 
илмий-тадкикот ишларининг тугатилиши ва унинг натижаларини амалга 
куллашнинг бошланиши уртасидаги муддатларини максимал кискартиришни 
талаб килади.
Хозирги пайтда халк хужалигининг куп сохаларида илмий ишлаб 
чикариш бирлашмалари мувофакият билан ишламокда. Фан билан ишлаб 
чикаришнинг бу каби алокалари порлок келажак гаровидир. Улар илмий-
137


тадкикот институти профили тугри келадиган бирлашмага хужалик бирлиги 
сифатида кабул килинади ва бирлашманинг бош рахбарига буйсинади. Бошлик 
уз навбатида илмий ишлар буйича муовинига эга.
Шундай килиб илмий ишлаб чикариш бирлашмасида илмий-тадкикот 
ишлар ва карашли корхоналарнинг ишлаб чикариш режалари узаро тула 
кординаталаштирилган ва ишлаб чикариш эхтиёжлари ва фаннинг тараккиётила 
узилишлар булмайдиган килиб богланган. Илмий-тадкикот бирлашмаларда 
тадкикотлар натижаларини жорий килиш масаласида савол йук. Чунки ишлаб 
чикариш режаларига узининг илмий тадкикот институти ишларини реализация 
килиш саволлари кушилган.
Илмий ишлаб чикариш бирлашмаси фан ва ишлаб чикариш уртасида 
алока урнатишнинг прогрессив шаклларидан бири, бирок ягона йули ёки шакли 
эмаслигини фарклаб олиш зарур. Тадкикот муассасаларининг олимлари билан 
завод хизматчилари (мухандислар, техниклар ва ишчилар) дан тузилган ижобий 
комплекс гурухлар тузиш хам максадга мувофик булади. Улар уртасида 
тузилган ижобий хамкорлик шартномаси бундай илмий тадкикот ишлари 
натижаларини реализация килиш тугрисидаги пунктни хам, уз ичига олади.
Тажрибанинг курсатишича илмий тадкикот натижаларини ишлаб 
чикаришга жорий килишда муаммолар тугилиб колмаслиги ва жорий килиш 
тезрок амалга ошиши учун корхонада шу натижага кизикиш булиши ва ундан 
конкрет натижалар курилаётган булиши керак. Шунинг учун куйидагилар 
максадга мувофик:
- жорий килишнинг, техник иктисодий самара хисобини ишлаб 
чикаришнинг иктисод буйича хизматчилари билан биргаликда бажариш ва бу 
хисобнинг конкретлиги, мазкур корхона спецификациясига мос тушишини 
таъминлаш; бундан ташкари бу хисобда бир катор курсаткичларнинг узгариш 
характери ва даражаси яккол курсатилиши лозим (масалан, фонт билан 
таъминланиши, унумдорлиги, рентабеллиги);
- тавсия ва таклифлар билан нафакат корхона рахбариятини, балки 
корхонанинг техник хизматчиларини ва хатто жорий килиш кузда тутилаётган 
цех ёки участка ишчиларини хам чукур таништириб чикиш лозим. 
Таништиришни факатгина когоз оркали бажармай, иложи булса тажриба 
нусхасида амалга ошириш керак;
- жорий килишда муаллифлик назоратини ташкил килиш, ишларни 
режа ва графикларининг бажарилишини кузатиб бориш, зарур маслахатлар ва 
тушунчалар бериш, корхонага максимал ёрдам бериш;
- жорий килишнинг бориши давомида жорий килиш хужжатларига 
барча зарур тузатишлар ва узгартиришларни киритиб бориш (чизмалар, 
схемалар 
ва 
бошка 
хужжатлар), 
танкидларга 
кулок 
солиш, 
ишлаб 
чикарувчининг барча талаб ва истакларини тугри бахолаш;
- жорий килишнинг нафакат юргизиш-наладка даврида, балки илмий- 
тадкикот 
натижалари 
буйича 
корхонада 
амалга 
оширилган 
техник 
янгиликларнинг тажриба эксплуатацияси даврида хам катнашиш лозим.
Илмий-тадкикотдан техник ихтирога ва ундан илмий-техника 
ютукларини ишлаб чикаришда куллашга томон тусиксиз харакатланиши - бу 
илмий ходимнинг шахсий иши эмас балки, умумдавлат ишидир.
138


Синов ва мустакил ишлаш учун саволлар
11.1. Назарий ва тажриба тадкикотларининг мазмуни нималардан
иборат?
11.2. Тадкикот утказиш усулларининг кандай асосий принциплари 
(тартиблари) яратилган?
11.3. Тадкикот утказишни лойихалаш, унинг маъноси. Тажрибаларни 
режалаштириш тугрисида кандай тушунчага эгасиз?
11.4. Тадкикот утказишнинг ишчи дастури кандай тузилади?
11.5. Экспериментал маълумотларнинг натижаларига кандай усулда 
ишлов берилади?
11.6. Экспериментал тадкикотлар олиб боришда улчов асбобларои 
нима учун кулланилади?
11.7. Тадкикот натижалари ишлаб чикаришга кандай тартибда жорий
этилади?
11.8. 
Т адкикотлар натижалари кандай килиб элон килинади ?
11.9. 
Дисперсион тахлилнинг вазифаси нималардан иборат ?
11.10. Т адкикот натижаларини жамлаш, урганиш ва анализ килиш 
тартибини айтиб беринг
12 - МАРУЗА
Мавзу: Бадиий конструкциялаш асослари 

2
соат )
Маруза режаси
12.1. 
Бадиий конструкциялаш мансади ва вазифалари.
12.2. 
Машина шакли - лойиъалашда фаол фактор.
12.3. 
Композиция ва техник эстетика.
12.1. 
Бадиий конструкциялаш мамсади ва вазифалари 

Download 3,29 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   86




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish