Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Ерга эгалик шакли. Осиё мамлакатларида ерга эгалик қилишнинг 
шакллари мураккаб тизимга эга бўлиб, узоқ йиллар давомида шак-
лланган урф-одат, диний дунёқараш ва табиий шарт-шароитга асос-
ланган. Шарқда давлат барча ерларнинг олий мулкдори ҳисобланади 
1
Қ а р а н г: Новая история стран Азии и Африки: Учеб. для студ. высш. учеб. заведе-
ний / Под ред. А.М. Родригеса: В 3 ч. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2004. – Ч. 1. С. 24.
2
Деволюция – (лотинча devolutio) йиғиштирмоқ.
22– Ш. Эргашев
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

338
ва бу ҳолат Шарқ цивилизациясининг асосий белгиларидан бири-
дир. Шарқ динлари ҳам чексиз олий ҳукмдорлик принципини ва 
олий ҳукмдорнинг барча ерларга мулкдорлигини улуғлайди.
Шарқ жамиятининг тараққий этиши билан хусусий мулк ҳам ри-
вожланиб борди. Масалан, Ҳиндистонда ишлов бериладиган ерлар-
нинг саккиздан бир қисми бевосита давлат ҳукмдори – подшоҳнинг 
ихтиёрида бўлиб, қолганлари феодал аъёнларга бўлиб бериларди. 
Хитойда императорнинг қариндошлари, йирик феодаллар, обрўли 
амалдорлар ерларни, у давлатники ёки хусусийлигидан қатъи на-
зар «сотиб юборардилар». Ислом мамлакатларида ҳам ерларнинг 
асосий қисми (65% дан 85% гачаси) ҳукмдорга тегишли бўлиб, бу 
ерлар маълум тўлов эвазига феодалларга бўлиб бериларди. Тааж-
жубланарлиси шундаки, мулк эгалари бир томондан, уни давлат 
томонидан қўриқланишига ҳаётий эҳтиёж сезиб, муҳтож бўлсалар, 
бошқа томондан, шу давлат ҳокимиятининг мулкка нисбатан чега-
расизлигидан, назоратсизлигидан азият чекарди ва зулмга қарши 
чиқарди.
Натижада, амалда Осиёнинг барча мамлакатларида ўз олий 
ҳукмронлигини мустаҳкамлашга интилаётган давлат билан эскирган 
тартиблар ривожланишига тўсиқ бўлаётган хусусий мулк ўртасида 
қарама-қаршилик мавжуд бўлган. Ҳаддан зиёд бойиб кетган мулк-
дорлар ҳар доим ҳукмдорнинг қаршилигига дуч келар ва ҳаётини 
хавф-хатарга қўярди. Масалан, Японияда Осакалик Едойлар хона-
дони ана шундай бойлиги билан машҳур эди. Дон сақлайдиган би-
нолар, омборлар, юз минглаб олтин қуймалари, қимматбаҳо тошлар 
ва амалий санъат асарлари бу хонадонга қарашли эди. Бундай кат-
та бойлик ва обрў ҳукмдорнинг ғашига тегар, ғазабини келтирар-
ди. Оқибатда хонадон давлатга бўйсунмаганликда айбланиб, барча 
мол-мулклари мусодара қилинди. Кўплаб ҳолларда ҳукмдорлар 
ўзларининг шахсий ҳокимиятларини мустаҳкамлаш йўлида худди 
юқоридаги мисолдагидек иш тутишган.