Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Тропик ва Жанубий Африка. Европаликларнинг мустамлака-
чилик босқинлари ва қул савдоси Тропик ва Жанубий Африка 
халқлари ривожланишида маълум турғунликни вужудга келтирди. 
Олдинги даврлардан сақланиб келаётган турли халқлар ва ҳудудлар 
тараққиётидаги нотекислик ҳам бу ҳолатга катта таъсир кўрсатди.
Қадимги ва ўрта асрлардаги давлатлар ва давлат бирикмалари 
Тропик ва Жанубий Африканинг ҳамма ҳудудини эгалламаган эди. 
Катта ҳудуддаги, асосан ўрмонларда, ҳозирги Нигерия ва Камерун 
давлатлари, Убанги дарёси ҳавзаси ва Конго дарёсининг ўрта оқими, 
Шарқий Экваториал Африканинг қатор вилоятлари, қитъанинг бу-
тун жанубидаги аҳоли ибтидоий шароитда яшашни давом эттираёт-
ган эди. Калахари чўлларида яшайдиган айрим бушмен қабилалари 
ҳатто юқори палеолитга мос келадиган тараққиёт босқичида эдилар. 
Бир пайтлар кучли ва нисбатан тараққий этган давлатларнинг тар-
кибига кирган ерлар (асосан Ғарбий Судан) яна сиёсий тарқоқлик 
ҳолатига қайтдилар.
XVIII–XIX аср бошларида янги давлат ва сиёсий бирикмалар-
нинг вужудга келиши қийин ва мураккаб кечди. Шунга қарамасдан 
Тропик Африкада ва қисман Жанубий Африкада бир қатор давлат ва 
давлат бирикмалари мавжуд эди.
Қул савдоси камроқ етиб борган Конго дарёси ҳавзасининг 
ички ҳудудларида Луба, Лунда ва Куба (уларни баъзан яшайди-
ган халқларнинг номи билан Балуба ва Бакуба деб ҳам аташарди) 
давлатлари XVII–XVIII асрларда нисбатан қисқа бўлсада гуллаган
даврни бошидан кечиришди. Бу даврда Тропик Африканинг ғарбий 
ва шарқий соҳилларини бир-бири билан боғловчи савдо йўли 
Луба ва Лунда орқали ўтади. Бу ерда, Конго ва Катанга дарёлари 
ҳавзасида, қадимдан ўзининг туз ва мис конлари билан машҳур 
бўлган, иқтисодий жиҳатдан нисбатан тараққий этган ҳудуд ҳам 
жойлашган эди.
XIV асрда Чад кўли атрофида вужудга келган Вадан давлати ҳам 
XVIII асрга келиб кучаяди. Гвинея қўлтиғи (ҳозирги Нигериянинг 
қирғоқ бўйи ҳудудлари) қирғоқларида жойлашган Йоруба давлат-
лар федерациянинг сиёсий маркази XVIII асрда ҳам Ойо бўлиб 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

506
қолаверди. Бу ерда Йорубанинг бошлиғи – алафиннинг қароргоҳи 
жойлашган эди. Алафин олий зодагонларнинг еттита вакилидан 
иборат кенгаш томонидан ҳукмрон сулола вакилидан сайланар эди. 
Озод аҳолининг кўплаб қулга айлантирилиши, қўшнилар билан до-
имий урушлар, шимолдан Фульбеларнинг бостириб келиши нати-
жасида XVIII аср охири – XIX аср бошларида Ойонинг инқирози 
бошланади.
Ойонинг сусайишига қўшниси, XVIII асрда кичгина Абомей 
князлиги асосида шаклланган кучли Дагомей давлати билан бўлган 
урушлар ҳам қисман сабаб бўлди. Дагомей жанговар армияга эга 
бўлиб, унинг асосини доимий қўшинлар, шу жумладан жангчи – 
аёллар ташкил қиларди.
XVII аср охири – XVIII аср бошларида Олтин қирғоқдан шимол 
томонда Ашанти давлати ташкил топди. Бу кучли Кумаси князлиги 
атрофида бирлашган князликлар федерацияси эди. XIX аср бирин-
чи ярмида Ашанти Гвинея қўлтиғининг марказий ва ғарбий қисми-
даги халқларни ўз таъсири остида бирлаштиришга ҳаракат қилади.
XVIII аср охирида Шарқий Африканинг (Эфиопиядан ташқари) 
энг йирик давлати Буганда эди. Унинг этник асосини баганда 
халқлари ташкил қилади. Давлат тепасида «кабака» деб аталувчи 
монарх туради.
Тропик Африкада юқорида айтилганлардан ташқари қатор дав-
лат ва давлат уюшмалари мавжуд эди.
Тропик Африкадаги давлат уюшмаларининг ижтимоий-сиё-
сий тузуми ҳали яхши ўрганилмаган. Уларнинг иқтисодий тизими 
ҳам турлича бўлиб, феодал муносабатлардан уруғ-қабила тузуми-
гача мавжуд эди. Бунда феодал муносабатлар, одатда, барқарор ва 
кучли қулчилик муносабатлари билан бирга мавжуд бўлган, бу ҳол 
эса мустамлакачиларнинг қул савдосини авж олдириши учун ҳам 
қулай шароит яратган. Олимларнинг тахмин қилишларича, Гвинея 
қирғоқларидаги давлатлар – Ойо, Дагомея ва Ашантининг юксали-
ши, ҳукмрон доираларнинг бойиб кетиши ҳам европаликларнинг 
қул савдоси билан боғлиқ бўлган.
* * *
Тропик Африкадаги барча давлатларнинг, уларда феодаллашув 
жараёни қайси даражада бўлишидан қатъи назар, фарқли томони 
кўплаб уруғ-қабила институтларининг сақланиб қолишидир. Ҳамма 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

507
жойда феодал рента билан жамоа ер эгалиги ва ерга ишлов бериш-
нинг жамоа усули бирга мавжуд бўлган. Уруғчилик қолдиқлари иж-
тимоий ҳаётни ташкил қилишга катта таъсир кўрсатган. Уруғчилик 
ўз-ўзини бошқариш органлари кўпинча давлат аппаратининг функ-
циясини бажарган. XVIII аср охиридан қабилаларнинг давлатларга 
бирлашиш жараёни кучаяди (масалан, Жанубий Африкадаги зулус 
қабилалари). XIX аср бошларидан мустамлакачиларга қарши кура-
шиш эҳтиёжи бу жараённи кучайтирди.