Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Мьянма (Бирма). XVI аср бошларида ҳозирги Мьянма (Бирма) 
ҳудудида ягона марказлашган давлат мавжуд эмасди. Бирманинг 
марказий қисмидаги Ава давлати аҳолиси бирмаликлардан таш-
кил топган бўлиб, аҳолиси бирмалик бўлмаган халқлардан иборат 
шанлар, монлар ва каренлар давлатлари билан доимий уруш олиб 
бораётган эди. 1507 йили Ава ҳукмдори ерларининг бир қисмини 
шанларга беришга мажбур бўлди. Бироқ бу билан қаноатланмаган 
шанлар орадан йигирма йил ўтгандан сўнг Авани тор-мор қилиб, 
унинг монархини ўлдирдилар, аҳолининг анча қисми қул қилиб 
олиб кетилди, қолганлари эса тоғли ҳудуддаги Таунга князлигига 
қочиб қутилди.
Бирманинг шимолий ва марказий қисмини шанлар, жанубни – 
монлар, ғарбни – Аракон назорат қила бошлади. Бундай ҳолат бир-
маликларни қаноатлантирмас эди. Шу сабабли Таунгу ҳукмдори 
Минжиньо Шимолий Бирмада ўз назоратини ўрнатиш учун кураш 
олиб борди. Кураш натижасида шанлар ва монларнинг бир қанча 
ерларини эгаллаб олишга эришди. Аммо бирмаликларнинг 1548 
йили Аютияга қарши бошлаган уруши муваффақиятсизликка учра-
ганлиги мамлакатда монлар қўзғолонига олиб келди.
Янги даврда монлар тақдири фожиали якунланди. Уларнинг 
бирмаликлар билан кураши навбатма-навбат устунлик билан олиб 
борилди. Бироқ, XVI асрда бошланган ва XVIII асргача давом эт-
ган бирма-сиам урушлари монларнинг иқтисодини издан чиқарди, 
кўплаб монлар асир тушдилар ёки қўшни Сиамга қочиб кетди-
лар. Янги давр охирларига келиб деярли барча мон шаҳарлари 
ўзларининг аввалги қудратини йўқотдилар.
Каренлар тоғли ҳудудларда ва паст текисликларда яшардилар 
ҳамда асосан шоли етиштириш билан шуғулланар эдилар. XVIII 
асрда ягона Бирма давлати тузилгандан сўнг улар вассал сифатида 
қараладиган бўлди.
Шанлар – Бирмадаги кичик миллатлар ичида каренлардан ке-
йин иккинчи ўринда туради – мамлакатнинг шимолий қисмида 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

416
яшайди. Уларга тегишли ҳудудлар тоғли туманларда бўлсада, шан-
ларнинг асосий машғулоти шоли етиштириш бўлган.
Бирмада монлар, каренлар ва шанлардан ташқари чинлар, качен-
лар қабилалари ҳам яшарди. Улар ҳам ўз мустақилликлари учун ку-
раш олиб борганлар.
1555 йили монларнинг қўзғолони бостирилгандан сўнг бирма-
ликлар Авани эгаллашди, кейин эса шанлар князликлари билан 
лаосликларнинг Чиенгма князлиги жойлашган Юқори Бирма эгал-
ланди. Шундай қилиб, Бирма Байиннаун ҳукмронлиги остида ягона 
давлатга бирлашди ва Аютияга қарши урушга тайёрлана бошлади. 
1563, 1565-йиллардаги юришлар натижасида Аютия забт этилди ва 
Лаос ерларини эгаллаш учун уруш бошланди.
1580 йили Байиннаун вафот этгандан сўнг ўрнига келган ўғли 
Нанданбайин даврида мамлакат яна бўлиниб кетди. Португалиялик 
де Бриту Қуйи Бирманинг қироли деб эълон қилинди.
XVII аср бошларида Ава князлиги яна кучаяди, унинг ҳукмдори 
Анапхелун Пром, Таунгу князликларини ва 1613 йили Марказий 
Бирмани забт этди. 1615 йили Чиенгмай босиб олинди, Пегу шаҳри 
яна Бирманинг пойтахти бўлиб қолди. Бироқ фитна оқибатида 
Анапхелун ўлдирилгандан сўнг тахтга келган Талун пойтахтни яна 
Авага кўчирди. Талун изоляционизм сиёсатини олиб борди. Будда-
вийларнинг монастирларига бойликларни йиғиш, асирларни мулк 
қилиб сотиб олиш тақиқланди. Асирларга мамлакатнинг марказий 
қисмида ер берилди. Улар ерга ишлов беришдан ташқари ирригация 
иншоотларини қуришда иштирок этарди ва ҳарбий хизматни ҳам 
бажарардилар. Бундан ташқари аҳолини рўйхатга олиш, ерларнинг 
кадастрини тузиш каби муҳим тадбирлар амалга оширилди.
1648 –1671 йиллари Бирма тахтида Талуннинг ўғли Пиндале 
ўтиради. Унинг даврида сиамликлар билан ҳарбий тўқнашув бўлиб, 
бирмаликларнинг мағлубияти билан тугади. Элита бу мағлубиятда 
қиролни айблади ва уни ағдариб ташлади. Тахтга Талуннинг бошқа 
ўғли Пье келди ва у ҳам мамлакатни ташқи дунёдан изоляция қилиш 
сиёсатини олиб борди. Аммо европаликларнинг турли йўллар би-
лан Бирмага кириб келиши давом этди.
XVIII аср 30-йилларига келиб марказий ҳокимиятнинг кучсиз-
ланиши ва айирмачилик кайфиятидаги, биринчи навбатда монлар 
яшайдиган тоғли ҳудудлардаги аҳолининг фаоллашуви жараёнлари 
бошланди. Монлар 1752 йили Авани эгаллаб, уни вайрон қилишди. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

417
Оғир аҳволда қолган бирмаликлар ўзларига янги йўлбошчи танлаш-
ди. Бу қобилиятли амалдор Алаунпая эди. У марказлашган давлат-
ни ташкил қилиш ташаббуси билан чиқди. Шиддатли жанглардан 
кейин 1756 йили Бирма асосан марказлаштирилди, армия кучай-
тирилди. Бирма шанлар ва лаосликларнинг ерларини босиб олиш 
ҳисобига кенгайиб борди. Бу ҳол шанларни ўзларининг вассаллари 
ҳисоблаган Хитойни норози қилди. 1768 йили Хитой қўшинлари 
Ава атрофида Бирмага ҳужум бошлади. Бирмаликлар Хитойнинг 
икки марта қилинган ҳужумини қайтаргандан сўнг икки томонлама 
тинчлик сулҳи имзоланди.
1767 йили Бирма Аютияни забт этди ва сиамликларнинг бу 
давлатини йўқ қилиб ташлади. Бироқ Бирманинг ўз ерларида мон-
ларнинг қўзғолони бошланганлиги сабабли улар Сиамни ташлаб 
чиқдилар.
XVIII аср охирларида Бирма яна Англия ва Франциянинг эъти-
борини жалб қилди. 1795 йили инглизлар Ҳиндистондан махсус 
элчилар жўнатиб, икки томонлама инглиз-бирма муносабатларини 
кенгайтиришни таклиф қилди. Аммо музокаралар инглизлар кутган 
натижани бермади.