Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

II  bob.  D I N A M I K A

3 0 -   § .  K uch.  M ex a n ik a d a   kuchlarning  turlari

K inem atikada  harakatning  ikki  turi:  tekis  va  notekis  harakat 

qonunlari  bilan  tanishgan  edik.  Tekis  harakatda  jism  o'zgarm as 

tezlik bilan harakatlanishini,  notekis harakatda esa tezlik vaqt o'tishi 

bilan  o'zgarib  turishini,  y a’ni jism  tezlanish  bilan  harakatlanishini 

ko'rgan  edik.  Jism larning  harakatini  kuzatib,  ulardan  istalgan 

birining  harakat  tezligining  o'zgarishi  boshqa  jism   ta ’sirida  yuz 

beradi,  deb  aytish  m um kin.  Bunga  ishonch  hosil  qilish  u ch u n  

quyidagi  m isollar  bilan  tanishib  chiqaylik.

1.  V agonetkani  itarib,  uni  harakatga  keltirish,  ya’ni  un ing 

tezligini  o'zgartirish  m um kin.  Bunda vagonetka odam  ta ’sirida o 'z  

tezligini o'zgartiradi.

2.  A ero p o rtg a  q o 'n g a n   sam olyot  y o 'lk a   b o 'y lab   h a ra k a t- 

la n a y o tg a n d a   h av o ning   qarsh ilig i  va  g 'ild ira k la rin in g   Y erga 

ishqalanishi  natijasida tezligi  kam ayib boradi va oxiri  to'xtaydi.

3.  U chib kelayotgan koptokni  raketka bilan to'xtatish yoki uning 

harakat  yo'nalishini  o'zgartirish  m um kin  va  hokazo.

96

---

Bu  keltirilgan  m isollarda  jism   boshqa  jism ning  ta ’siri  ostida 

harakatga  keladi,  to ‘xtaydi  yoki  harakat  yo'nalishini  o'zgartiradi. 

Boshqacha  qilib  aytganda,  jism ning  tezligi  unga  boshqa  jism lar 

ta ’sir etgandagina o ‘zgaradi.

Bir jism ning  ikkinchi jism ga  ta ’sirini  tavsiflovchi  va  jism ning 

tezligini  o'zgartiruvchi  kattalik  kuch  deb  ataladi.  Tabiatda  faqat 

jism larning  o ‘zaro  ta ’siri  m avjuddir,  lekin  ham m a  holda  bir jism  

ikkinchi  jism ga  ta ’sir  qildi  va  uning  harakatini  o ‘zgartirdi  deyish 

o ‘rniga,  oddiygina  qilib, jism ga  kuch  ta ’sir  qildi,  deyiladi.

Jism larning bir-biriga ko ‘rsatadigan ta ’sirining turlari juda k o ‘p 

b o ‘lganidan  kuchlam ing ham   turlari juda ko‘pga o ‘xshab ko‘rinadi. 

Lekin haqiqatda esa tabiati tu rlicha bo'lgan kuchlar mavjud b o ‘lib, 

bular  elektromagnit kuchlar,  butun  olam  tortishish  kuchlari,  kuchli 

va  kuchsiz  o ‘zaro  t a ’sir  kuchlaridir.  Shuni  qayd  etish  kerakki, 

k u ch larn in g   ta b ia ti,  u la rn in g   kelib  ch iqishi  haqidagi  m asala 

mexanika b o ‘limida ko'rilmaydi, bu uning vazifasiga kirmaydi.  Lekin 

fizikaning  keyingi  b o ‘lim larida  bu  kuchlar bilan  tanishib  boriladi. 

Mexanika b o ‘limida esa elastiklik,  ishqalanish va og‘irlik (gravitatsion) 

kuchlarining  xossalari,  ularning jism lar  m exanik  harakatidagi  roli 

o'rganiladi.  Tabiiyki,  bu kuchlar yuqorida qayd etilgan kuchlarning 

turlicha  nam oyon bo'lishidir.

D inam ikada jism larning harakati bu harakatni yuzaga keltirgan 

kuchlar bilan bog'liq  holda  o'rganiladi.

D inam ikaning asosiy qonunlari uchta bo'lib,  ularni  1687-  yilda 

ingliz  fizigi  Isaak  N yuton  kash f qilgan  va  uning  sharafiga  Nyuton 

qonunlari deb ataladi.  N yuton  qonunlari  insoniyatning  k o'p  asrlik 

tajribasi  natijalarini  um um lashtirish  yo'li  bilan  m aydonga  kelgaji- 

Bu  q onu nlam in g  to'g'riligi  tajriba  natijalariga  m os  kelishi  bilan 

tasdiqlanadi.