Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

408

---

140- 

§ .  Q attiq  

jism larning 

va  suyuqliklarning 

issiqlikdan  kengayishi

Kristallni  hosil  qiluvchi  zarralar  (atom lar,  m olekulalar  yoki 

ionlar)ning  issiqlik  harakati  kristall  panjara  tugunlari  bilan  mos 

keluvchi  m a ’lum   m uvozanat vaziyatlari  atrofidagi  tebranishlaridan 

iborat.  Z arralam ing  issiqlik energiyasi  ularning tebranishlari en er- 

giyasidan  iborat.  Bu  issiqlik  energiyasi  zarralararo  ta ’sir potensial 

energiyadan  an ch a  kichik,  shuning  uchun  zarralarning  issiqlikdan 

tebranishlari  kichik  tebranishlar  bo'ladi.

T em peratura k o ‘tarilishi  bilan  zarralarning tebranishi  kuchaya- 

di,  m uvozanat  vaziyatdan  chetlashish lari  o rtad i.  Bu  hoi,  o ‘z 

navbatida zarralar orasidagi o ‘rtacha masofaning ortishiga olib keladi. 

Q attiq  jism dagi  b archa  zarralar  orasidagi  m asofalarning  ortishi 

bir-biri  bilan  q o ‘shilib, jism ning chiziqli  o 'lcham larining uzayishi- 

ga,  binobarin,  jism   hajm ining  kattalashishiga  sabab  bo'ladi.  Bu 

jarayonni jism larning  issiqlikdan  kengayishi  deb  ataladi.  Shu ja ra - 

yonni xarakterlovchi  fizik kattaliklar va ular orasidagi  m unosabatni 

aniqlaylik.

Q attiq  jism ning  0  °C  tem peraturadagi  uzunligini 

/0

  bilan,  t 

tem p eratu rag ach a  qizdirgandagi  uzunligini  /  bilan  belgilaylik. 

T ajribalarning  ko'rsatishicha,  issiqlik  ta ’sirida jism ning Д/  =  / — /„ 

uzayishi  (yoki  c h iz iq li  kengayishi)  un ing  te m p e ra tu ra sin in g  

o'zgarishiga  proporsional  ekan,  y a’ni

bu  y erda  a —  q a ttiq   jism n in g   issiqlik dan   ch iziq li  kengayish 

koeffitsienti.  A t=   t ~ t 0,  tQ = 0 ° C   ekanligini  inobatga  olsak,  (87) 

formulani quyidagicha yoza olamiz:

bundan,  qattiq jism ning uzunligi  uning tem peraturasi  bilan  chiziqli 

b o g 'lan ish d a  ekanligi  kelib  ch iq ad i.  (

88

)  form uladan  chiziqli 

kengayish  koeffitsienti

Д/ =   a l0At,

(87)

l = l0 +  A l = l0 +  a l0At

  = / „   +   a

l0t =

  /„ 

(I  +  a t),

l = l0 ( l + a t ) ,

( 88)

l- L