Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

(e)

ga teng bo'ladi.  Issiqlik balansi tenglamasi  quyidagicha bo'ladi:

Q +  Qi = Q l  +  Q2 ,

 

(0

ya’ni  energiyaning  saqlanish  qonuniga  binoan,  q o 'rg 'o sh in n in g  

qotishi  va  sovishidagi  chiqargan  issiqlik  m iqdori  kalorim etr bilan 

suvning isiganda olgan  issiqlik miqdorlariga teng,  (f)  ifodaga  issiqlik 

m iqdorlarining (a,  b,  d,  e)  orqali  ifodalangan  qiym atlarini  qo'ysak, 

u  holda

X  m } +  т^с3  ( T  — T)  -   (m lc ]  +  m2c2)  ( T — T {)

m unosabatni  hosil  qilam iz.  B undan  solishtirm a  erish  issiqligini 

topamiz:

^ _ 

( ^ + т

2

с

2

р ' - Т { ) - т }с } (Т

2

~ Т )

 

^

my

Bu  tenglam a  yordam ida  m oddalarning  solishtirm a  erish  issiqligi 

hisoblanadi.

Erish  temperaturasi  tashqi  bosimga  bog'liq.  N o rm al  atm osfera 

bosim ida  m oddaning  erish  tem peraturasi  shu  m oddaning  erish 

nuqtasi deyiladi.  Erish  vaqtida  hajmi  kattalashadigan  m oddalarning 

erish  tem peraturasi  tashqi bosim  ortishi  bilan  ortadi;  erish vaqtida 

hajm i  kichrayadigan  b a ’zi  m oddalarning,  ju m lad an   muz,  surm a, 

vism ut,  ch o 'y an   kabi  m oddalarning  erish  tem peraturasi  tashqi 

bosim  ortishi bilan pasayadi.  Buning sababi,  bu  m oddalar eriganda 

hajmi  kichrayishi  bilan  birga tashqi  bosim ning ortishi  ham   ularning

406

---

hajm ining  kichrayishiga,  ya’ni  erishga  yordam   beradi,  natijada 

erish  tem peraturasi  pasayadi.  M asalan,  m uz  336-  10

5

  Pa  bosim 

ostida  270  К da eriydi.

Y uqorida  aytib  o'tilg an   m oddalar  (m uz,  ch o 'y an   va  hokazo) 

ning  eriganda  siqilishining  sababi,  ularning  kristall  panjaralarida 

b o 's h liq n in g   k o ‘p iig id a d ir.  U la r  e rig a n d a   b o 's h liq la r   shu 

m oddaning  molekulalari bilan to'ladi va natijada zichlik ortadi.  273 

К  da  muzning zichligi  920  kg/m

3

 bo'lsa,  suvning zichligi  999,9  kg/m

3 

ga teng.  277  К da esa suv maksimal  zichlik  1000 k g /m

3

 ga erishadi. 

T og'  jin slarin in g   yem irilish  h o llarin in g   sab ab laridan   biri  suv 

m uzlaganda  uning  hajm ining ortishidadir.

Ikki  yoki  bir  nech a  qattiq  qism lardan  iborat  aralashm alar 

qotishmalar deb  ataladi.  Q otishm alar ajoyib xossaga ega.  U larning 

erish  nuqtasi  qotishm a  tarkibidagi  eng  oson  eruvchi  m oddaning 

erish  tem peraturasidan  ham   h am m a  vaqt  past  bo'ladi.  M asalan, 

ikki  qism  qalay  va  b ir  qism  q o 'rg 'o sh in d an   iborat  qotishm ani 

ko'raylik.  Bu  qotishm a  442  К  da  eriydi,  holbuki  q o 'rg 'o sh in n in g  

erish  tem peraturasi  600  K,  qalayning  erish  tem p eratu rasi  esa 

505  K.

O son 

eruvchan  q o tish m alar  texnikada  keng  q o 'llan ilad i, 

m asalan,  bosm axona  ishlarida  stere o tip la r  tayyorlashda,  saq- 

lagich  tiqinlarini  tayyorlashda  va  shu  singari  joylarda  ishlatiladi. 

Q otishm alam ing sof m etallar ega bo'lm agan boshqa m uhim  xossa­

lari  ham   bor.  M asalan,  ularning elastikligi,  qattiqligi,  qovushoqligi, 

mustahkamligi  katta bo'ladi.