|
Ь)
2 1 1
- rasm.
(211- a rasm). Suyuqlik ichki qatlamida turgan M { molekulaga barcha
q o ‘shni m olekulalar to m onidan sfera radiusi b o 'y ich a yo‘nalgan
kuchlar ta ’sir qilib, bu kuchlarning teng ta ’sir etuvchisi nolga
teng bo'ladi. Suyuqlik sirtqi qatlam ida yoki unga yaqin qatlam da
yotgan m olekulaga ham ta ’sir sferasi radiusi b o ‘yicha boshqa
m olekulalar ta ’sir qiladi. Lekin bu kuchlarning teng ta ’sir etuvchisi
nolga teng boMmaydi. C hunki ta ’sir sferasining suyuqlik sirtidan
chiqib turgan qism i suyuqlik bug‘ida b o ‘lib, bug‘dagi m olekulalar
soni suyuqlikdagi m olekulalar sonidan kam b o ‘ladi. Ravshanki,
M 2 va
m olekulalarga ta ’sir qilayotgan kuchlarning teng ta ’sir
etuvchisi suyuqlik ichiga tom o n y o ‘nalgan b o ‘ladi. Shunday qilib,
qalinligi R b o ‘lgan sirtga yaqin qatlam dagi h ar bir m olekulaga
suyuqlikning ichiga qarab yo‘nalgan kuch ta ’sir qiladi. Suyuq
likning sirtqi qatlam i butun suyuqlikka bosim beradi. Bu bosim
qatlam ning yuz birligida yotgan barcha molekulalarga ta ’sir qiluvchi
kuchlarning yig‘indisiga teng. Bu bosim ichki yoki molekulyar bosim
deb ataladi. M olekula suyuqlikning ichkarisidan sirt qatlam iga
o ‘tganida sirt qatlamida ta ’sir qiladigan kuchlarga qarshi ish bajarishi
kerak. Bu ishni molekula o'zining kinetik energiyasi hisobiga bajaradi
va bu ish molekulaning potensial energiyasini oshirishga sarf bo‘ladi.
M olekula sirt qatlam idan suyuqlikning ishkarisiga o ‘tganda uning
sirt qatlam ida ega b o ‘lgan potensial energiyasi m olekulaning kinetik
energiyasiga aylanadi. Shunday qilib, suyuqlikning sirt qatlam i
q o ‘shim cha potensial energiyaga ega b o ‘Iadi, deyish m um kin.
H ar qanday m oddani o ‘z holiga (erkin) q o ‘yib berilsa, u eng
kichik potensial energiyaga mos keladigan vaziyatni egallaydi. Bu
u ning m uvozanat vaziyati b o ia d i. Binobarin, o ‘z holiga q o ‘yib
387
berilgan suyuqlik m uvozanat holatini egallash uchun sirt qatlam ini
q isqartirishga harak at qiladi. S h u n in g u ch u n suyuqlik sirtini
qisqarishga intiluvchi tarang tortilgan elastik pardaga o'xshatish
m um kin. Suyuqlik sirtini bunday tarang holatini sirt tarangligi
deb ataladi. Suyuqlikning sirt qatlam ida fikran /uzunlikdagi doiraviy
konturni ajrataylik (211- b rasm ). K o n tu r bilan chegaralangan
suyuqlik sirtining qisqarishga intilishi shunga olib keladiki, shu
konturni hosil qiluvchi suyuqlik m olekulalarini k o n tu r ichidagi
m o le k u la la r to rta d i. (N y u to n n in g u c h in c h i q o n u n ig a k o ‘ra
konturning tashqarisida yotgan m olekulalar ham k o nturni hosil
qiluvchi m olekulalam i kattaligi xuddi shunday, lekin qaram a-
qarshi yo‘nalgan kuchlar bilan tortadi). T ortish kuchlari suyuqlik
sirtiga urinm a va konturga tik b o ia d i. Suyuqlik sirtini chegaralovchi
konturga ta ’sir qiluvchi tortishish kuchlarining yig'indisi F sirt
taranglik ku ch i deyiladi. Bu k u ch k o n tu r b o 'y lab joylashgan
m o lek u lalarn in g soniga, m o le k u la la r soni esa o ‘z nav batid a
konturning / uzunligiga proporsional bo'ladi:
F = a I,
(77)
bu yerda a — suyuqlikning sirt taranglik koeffitsienti.
Konturning uzunlik birligiga ta ’sir etuvchi sirt taranglik kuchi
sirt taranglik koeffitsienti deyiladi, y a’ni
Sirt taranglik koeffitsienti suyuqlikning tabiatiga va temperaturaga
bog‘liq bo'ladi. Tem peratura ortishi bilan suyuqlikning molekulalari
orasidagi o 'rta c h a masofa ortgani uchun sirt taranglik koefHtsienti
kamayadi.
Sirt taranglik koeffitsientiga boshqacha ta ’rif berish ham mumkin.
B uning uchun quyidagi tajribani k o 'z o ‘ngimizga keltiraylik (212-
rasm ). П - sim o n bukilgan sim ga siljishi m u m k in b o 'lg a n /
uzunlikdagi ab sim ni kiydiraylik. Shu hosil bo'lgan ramkani sovunli
suvga tushirsak, ram ka bilan chegaralangan sirt sovunli suv pardasi
bilan qoplanadi. Pardani kattalashtirish uchun ab simga sirt taranglik
kuchiga qarshi F kuch bilan ta ’sir qilish kerak. R am kaning ab
to m on i Ah m asofaga siljigan b o ‘lsin. Pardani kattalashtirish uchun
bajarilgan ish quyidagiga teng bo'ladi:
388
А А = F ■ A h = 2 c lA h = a A S , b u n d a
A S = 2 / Д А — pardaning ikkala sirtining
o'zgarishi. Bu tenglikdan:
о =
Д/4
Do'stlaringiz bilan baham: | 
