Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

8 4 -   § .  B osim ni  oMchash

Berk  idishlardagi  bosim ni  o ‘lchashga  m o ‘ljallangan  asboblar 

m a n o m e trla r  d e y ila d i.  S u y u q lik li  m a n o m e tr la r   va  m e ta ll 

m ano m etrlar  mavjud.  Suyuqlikli  m anom etrlarning  asosida  tutash 

idishlarning  xossalari  va  suyuqlikning  og'irlik  kuchi  ta ’siridagi 

gidrostatik  bosimi  yotadi.  Suyuqlikli  m anom etrlar  m a’lum   bir 

sath g ac h a   bir  jin sli  suyuqlik  (o d a td a   sim ob  yoki  suv)  bilan 

to 'ld irilg a n   U-  sim on  naydan  iborat  b o ‘lib,  nayning  bir  uchi 

bug'  yoki  gazning  bosim i  o'lchanayotgan  A  idishga  tutashtirilgan 

b o 'lad i  ( 1 4 4 - rasm).  N aylardagi  m m   yoki  sm  larda  o 'lch an g an  

suyuqlik  ustunlari  bosim larining  farqi  idishdagi  bosim  atm osfera 

bosim idan  qancha  kattalikka  k o 'p   yoki  kam  ekanini  bildiradi. 

S u y u q lik n in g   z ic h lig in i  b ilg an   h o ld a   b u   b o s im la r  fa rq in i 

bosim ning  birliklarida  ifodalash  m um kin.  M asalan,  balandligi 

1  m m   b o'lgan  suv  ustunining  bosim iga  teng  b o'lgan  bosim ni 

Pa  la rd a   q an d ay   ifo d a la n ish in i  k o 'ra y lik .  (S u v n in g   zichligi

144-  rasm.

145-  rasm.

261

---

р = pgh = 10J 

■

 9,8 ^  • 10"' m = 9,8 —  = 9,8 Ра.

m

s

 

m*

SuyuqlikJi  m anom etrlar  kichik  bosim larni  o 'lch ash d a  ishla- 

tiladi.  K atta  bosim larni  oMchash  u c h u n   tu rli  m etall  m a n o - 

m ctrlardan  foydalaniladi.  1 4 5 -rasm da  m etall  m ano m etrlard an  

birining  tuzilishi  (a)  va  tashqi  ko‘rinishi  ( b)  tasvirlangan.  B un­

day  m ano m etrn in g   m uhim   qism i  yoy  shaklida  egilgan  m etall 

(jez)  nay  boMib,  uning  b ir  uchi  berkitib  q o ‘yilgan.  N ay n in g  

ikkinchi  uchi jo 'm ra k   orqali  bosimi  o 'lchanadigan  idishga  tu tash - 

tiriladi.  Bosim  ortganda  nay  to 'g 'rila n a   boshlaydi  va  uning  berk 

uchining  harakati  richag  va  tishli  g'ildirak orqali  bosim  birliklarida 

darajalangan  asbob  shkalasi  ustida  harakatlanuvchi  strelkaga  uza- 

tiladi.  Bosim  kam ayganda  nay  elastikligi  tufayli  o ‘zining  dast­

labki vaziyatiga,  strelka esa shkalaning  nolinchi  chizig'iga qaytadi.

A tm o sfe ra   b o sim in i  o 'lc h a s h d a   is h la tila d ig a n   a s b o b la r 

barometrlar  deb  ataladi.  Simobli  va  metall  barom etrlar  mavjud. 

Torrichelli  nayi  eng  sodda  b aro m etr  b o 'lib,  unga  sim ob  u stu n i­

ning  balandligini  o 'lch ash   uchun  shkala  o 'rn atilg an .  Ba’zi  b aro - 

m etrlarda  sim ob  ustunining  balandligini  an iq   hisoblash  uch u n  

nayning  ko'rinishi  turlicha  qilib  yasaladi.  146- rasm da ana shunday 

barom etrlardan  biri  tasvirlangan.  A tm osfera bosim ini  m uvozanat- 

lovchi  sim ob  ustunining  balandligi  barom etrning  ochiq  va  berk 

tirsaklaridagi  simob  sathlarining  farqi  bilan  aniqla­

nadi.

A tm o s fe ra  

b o s im in i 

oM chash 

u c h u n  

ishlatiladigan  metall  barom etrlarni  aneroidlar deb 

ataladi.  A neroidning  asosiy qismi  Q quticha bo'lib, 

u  yupqa  elastik  metall  plastinka —  M   m em brana 

bilan  m ahkam   berkitilgan  va  ichidan  havosi  so 'rib  

olingan  (147-  rasm).  M em brananing  elastikligini 

oshirish  u ch u n   uni  to 'lq in sim o n   qilib  tayyorlana- 

di.  A tm osfera  bosimi  qutichani  ezib  yubormasligi 

uchun  m em brana  strelka  biriktirilgan  P  prujina 

vositasida  tashqariga  tortib  qo'yilgan.  A tm osfera 

ta ’sirida  m em brana  bukiladi  va  prujinani  tortadi, 

146- rasm. 

strelka  o 'ng g a  yoki  chapga  buriladi.  Agar  bunday

262

---

asbobning  shkalasi  balandlik  b o 'y i­

cha  m ctrlarda  darajalangan  boMsa,  u 

holda  atm osfera  bosim ining  kam a- 

r i s h i   b o 'y i c h a   b a l a n d lik n i  o ‘l- 

ch ay d ig an   asbob —  altim etrga  ega 

bo‘lamiz.

Takrorlash  uchun savollar

1.