Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

S U Y U Q L IK   YA  G A Z L A R   S T A T IK A S I

M a ’lum ki,  q attiq  jism lar  o 'z   h ajm larining  va  shakllarining 

o'zgarishiga  qarshilik  ko'rsatadi,  ular elastiklik  xususiyatiga  ega.

Suyuqlik  va gazlar qattiq jism lardan  shaklga  ega  emasligi  bilan, 

u la r  o 'z la r i  so lin g a n   id ish n in g   sh a k lin i  o lish lari  b ilan   farq

242

---

qiladilar.  (B undan,  albatta,  vaznsizlik  holatida  bo'lgan  suyuqliklar 

m ustasnodir.  C hunki  vaznsizlik  holatidagi  suyuqlik  sirt  tarangligi 

tufayli  sh ar  shaklini  oladi.  Shuningdek,  zichliklari  bir  xil  b o ig a n  

bir  suyuqlik  ikkinchi  suyuqlik  ichiga  kiritilganda  shar  shaklidagi 

hajm ni  egallaydi.)

S uyuqlik  va  gazlarning  m oleku lalari  h arak a tch an   b o 'la d i, 

sh u n in g   u c h u n   u la r  oquvchanlik  xossasiga  ega.  S uyuqlik  va 

gazlarning  hajm   clastikJigi  katta  bo'lgani  sababli,  tashqi,  siquvchi 

kuchlarning  ta ’siri  to 'x tatilg and an  so 'n g   ular  o'zlarining  b o sh ­

lang'ich  holatlariga  qaytadi.

Ju d a  kam   siqiladigan  suyuqliklar  alo hida  aham iyatga  ega. 

T a jrib a la rn in g   k o 'rs a tis h ic h a ,  suv  sirtin in g   h a r  b ir  k v ad rat 

m etr yuziga  shu  yuzga  tik  ravishda  107  N  kuch  ta ’sir qilganda  suv 

o 'z in in g   b o sh lan g 'ic h   h ajm inin g  faqat  0,005  p ro tsen tig ag in a 

siqilar  ekan.  Boshqa  suyuqliklar  ham   siquvchi  kuchlar  ta ’sirida 

o 'z   hajm ini  deyarli  o'zgartirm asliklari  aniqlangan.  Shu  sababli, 

am alda  suyuqliklarni  siqilm aydi  deb  hisoblash  m um kin.

Suyuqlik  va  gazlar  tin ch   h olatda  (m uvozanatda)  yoki  h ara­

katda  b o 'lish i  m u m k in .  M asalan ,  y o p iq   idishlardagi  gazlar, 

sistern alar,  b o c h k alar  yoki  b u tilk alard a g i  suy u q liklar  m u vo ­

zanatda bo'ladi.

Suyuqlik  va  gaz  m uvozanat  holatida  turibdi,  deganim iz  ular 

o 'zin in g   b u tun  massasi  bilan  h arakatlanm ay  turganini,  ularning 

alo h id a  q ism larid a  sezilarli  h arak at  y o 'q lig in i  va,  u m u m a n , 

s u y u q lik   y o ki  g a z n in g   o q m a s lig in i  b ild ir a d i.  M o d d a d a g i 

m olekulyar  harakatlar  bunday  m uvozanatga  xalaqit  berm aydi.

A m alda  siqilm aydigan  suyuqliklarning  m uvozanat  shartlari 

fizika  kursining  gidrostatika  b o 'lim id a ,  gazlarning  m uvozanat 

shartlari  aerostatika  bo'lim ida  o'rganiladi.  Quyidagi  paragraflarda 

suyuqlik  va  gazlarning  m uvozanat  shartlarini  ham da  suyuqlik  yoki 

gazga  botirilgan jism larning  m uvozanat  shartlarini  ko'rib  chiqamiz.