|
davlatning
personalni boshqarish ishlariga tobora k o‘proq jalb etilishi
asosida
o‘tdi. Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining yaratilishi yollash, mehnat
jarayonini tashkil etish, mehnatga haq to‘lash, ijtimoiy to‘lovlar, kasbiy
tayyorgarlik va boshqa masalalarni etarli darajada tartibga solib turadi va
hozirga qadar ham kun tartibidan tushmagan. Ana shu jarayonlarni tartibga
soluvchi davlat va xususiy tashkilotlarning oliy o‘quv yurtlari va malaka
oshirish institutlari tizimidan tortib vazirliklar yoki mehnat va ijtimoiy
munosabatlar departamentlariga qadar butun bir turkumi tashkil etilgan.
Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari sanoat ishlab chiqarishini
tashkil etish shakllarining rivojlanishi XX asr boshlarida Rossiya olimlari,
muhandislari va ma’murlarini (ular orasida A.K. Gastev, P.M. Kerjentov,
N.A. Vitke, A.M. Dobrovolskiy, I.A. Semenov, N.F. Charnovskiy, N.N.
Dobrunin, N.A. Amosov, I.M. Burdyanskiy, E.K. Drezen, A.A.
Ermanskiy, P.M. Kerjentsev, V.V. Chayanov va boshqalar bor edi)
mehnat, ishlab chiqarish va boshqarishni oqilona tashkil etish usullarini
qidirib topishga undadi, bu usullar bugungi kunda faqat tarixiy qiziqish uy
g‘otib qolmasdan, shu bilan birga, o‘zining metodologik ahamiyatini
saqlab kelmoqda.
Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish bo‘yicha 2-Butunittifoq
konferentsiyasining (1924- yil 10–16 mart) rezolyutsiyasida to‘rt asosiy
yo‘nalish belgilab berilgan edi
9
:
–
ishlab
chiqarish
jarayonlarini
mexanizatsiyalash
va
elektrlashtirishga asoslangan yangi texnika va texnologiyani yo‘lga q
o‘yish;
– ishlab chiqarish texnikasining mazkur holatida mehnatni q
o‘llanish shart-sharoitlarining o‘zgarishi, shu jumladan, xodimlarni joy-
joyiga qo‘yish va ixtisoslashtirish, mahsulotni standartlash va h.k.;
– xodimlar malakasini oshirish va mehnat jarayonlarini intensivlash
y o‘li bilan jonli mehnat samaradorligini ko‘paytirish;
– tuzilishi, madaniyati va ish uslubi buyicha namunali ma’muriy va x
o‘jalik organlarini tashkil etish, hisobga olish, nazorat qilish, ish yuritishni
oqilona asoslarda tashkil etish.
20-yillarda mehnat muammolarini hal etishga Markaziy mehnat
instituti (MMI)ning faoliyati katta ta’sir ko‘rsatdi, bu institut mehnatni
9
Ðåçîëþöèè 2-é Âñåñîþçíîé êîíôåðåíöèè ïî ÍÎÒ (10—16 ìàðòà 1924 ã.). Ì.: èçä-âî ÌÊÐÊÍ, 1924, 3-á.
132
ilmiy asosda tashkil etish muammolarini ishlab chiqish bilan shu
g‘ullanadigan asosiy muassasaga aylangan edi
10
.
Teylor, Gimbert, Emerson va boshqalar yaratgan kitoblarning tarjima
qilinishi sho‘ro kitobxonlarini mehnatni tashkil etish sohasidagi xorijiy
nazariya va amaliyot bilan tanishtirishga yordam berdi. MMIning asosiy
nazariy ishlanmalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
– Kasb ta’lim uslubiyotini yaratish va ommaviy kasblar ishchilarini
keng miqyosli tayyorlashni amalga oshirish; A.K. Gastev taklif etgan
«mehnat yo‘l-yo‘riqlari» usulini o‘rgatish tizimi o‘quv jarayonini ta’lim
oluvchilarda mehnat usullarini oqilona bajarishni oldindan belgilab
beradigan muayyan «biologik yo‘l-yo‘riqlar»ni ishlab chiqish sifatida
qarar edi. Ularning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, degan edi A.K.
Gastev, o‘quvchi avval boshdanoq to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq olib, sekin-asta talab
qilinadigan asbob bilan muomala qilish qobiliyatiga ega bo‘lib boradi
11
.
– Eng samarali mehnat usullari, yo‘llari va rejimlarini har tomonlama
o‘rganish va loyihalashtirish.
– Insonning aniq mehnat yo‘nalishini tarbiyalash, shu jumladan,
reaktsiya tezligi, sezgirlik, harakatlarning pishiq-puxtaligi, saranjom-
sarishtalik va boshqa sifatlarni psixofiziologik, intellektual sifatlar va
xarakter xususiyatlari, mashqlar yo‘li bilan hosil qilingan barqaror ishlab
chiqarish ko‘nikmalari va odatlarini tarbiyalash.
30-yillarning o‘rtalarida mehnat muammolarini ilmiy ishlab
chiqishga bo‘lgan qiziqish keskin pasayib ketdi. Buning eng asosiy
sabablaridan birinchisi, eng yuqori mehnat samaradorligini qo‘lga kiritish
vazifalarini ilg‘or ishchilarning belgilangan normalarni faqat staxanovcha
tarzda buzish yo‘li bilan hal etish tamoyili hukmronlik qilishi, u olimlar
zimmasiga asosan staxanovchilar erishgan yutuqlarni ilmiy asoslab berish
vazifasini yuklagan edi; ikkinchisi, xorijdagi mehnatni tashkil etish
sohasida erishilgan tajriba va ilmiy ishlanmalar to‘g‘risidagi axborotlarni
olish sharoiti yomonlashgan edi, xorijda bu sohada yuqorida aytib
o‘tilgan bir qator yangi echimlar topilgan edi.
Mehnat muammolarini ishlab chiqishda 60-yillarning o‘rtalariga
qadar tanaffus bo‘lganligi ko‘zga tashlandi. Bu ish 60-yillarning oxirlariga
kelib yana keng miqyosda avj oldirildi, ayniqsa, 1967- yilda Moskva
shahrida mehnatni ilmiy asosda tashkil etishga ba g‘ishlab o‘tkazilgan
10
Қîçîí âà Òàãàíðîã èíñòèòóòëàðè àñîñàí èøëàá ÷èқàðèøíè èëìèé àñîñäà òàøêèë ýòèøíè èøëàá ÷èқäè ҳàìäà ìàìëàêàòäàãè
ýíã éèðèê èíñòèòóòëàðäàí áèðè áўëäè.
11
ÖÈÒ è åãî ìåòîäы ÍÎÒ. Ì.: 1970, 62—63-á.
133
Butunittifoq kengashi bu sohaning rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi va
bu jarayon 80–90- yillargacha ham davom ettirildi.
Mustaqil Hamdo‘stlik Mamlakatlarining yuzaga kelishi va bu
mamlakatlarda bozor iqtisodiyoti tamoyillarining amalga oshirilishi
mehnat muammolarini ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonini yangi
bosqichga ko‘tardi. O‘zbekistonda ham bu borada bir qator nazariy va
amaliy muammolar ishlab chiqildi va mamlakat faoliyatida keng
foydalanilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
