|
Polat islep shıǵarıw.
Xalıq xojalıǵında eń kóp qollanılatuǵın polat, tiykarınan, shoyındı qayta islep alınadı. Polat alıw procesiniń tiykarǵı áhmiyeti shoyın quramındaǵı uglerodtı kemeytiw hám de kúkirt, fosfor, kremniy, marganeclerdi ilajı barınsha joq etiwden ibarat.
Bunıń ushın hawa kislorodı járdeminde temirdiń belgili bir bólimi oksidlenip, temir (II) — oksidi járdeminde shoyın quramındaǵı qosımshalar oksidlenedi.
2Fe + O2 → 2FeO + Q,
5FeO + 2P → 5Fe + P2O5 + Q,
2FeO + Si → 2Fe + SiO2 + Q,
FeO + Mn → Fe + MnO + Q,
FeO + C → Fe + CO↑ + Q.
Uglerod CO hám CO2 gazleri kórinisinde shıǵarıp jiberiledi.
Kremniy, marganec hám basqa metallardıń oksidleri shlak quramında ótedi.
Kúkirt — shoyın quramında FeS kórinisinde boladı hám ol CaO járdeminde CaS túrine ótedi. Fos-
for bolsa shoyın quramındaǵı fosfordıń oksidleniwinde payda bolǵan P2O5di hák penen reakciyaǵa
kirisiwi nátiyjesinde payda bolǵan Ca3(PO4)2 túrinde shlak quramına ótedi.
FeS + CaO = CaS + FeO,
3CaO + P2O5= Ca3(PO4)2.
Toyınǵan shoyınnan polat alıw procesi kislorod konvertorı, marten pechi yamasa elektr dugası pechinde ámelge asırıladı. Bekabad metallurgiya zavodında marten usılınan paydalanıladı.Polattıń qásiyetleri. ‚ Ximiyalıq quramına qaray polat uglerodlı hám legirlengen polatlarǵa bólinedi. Legirlengen polatlar tayarlawda polattıń qásiyetlerin kúshli tárizde ózgertiw qásiyetine iye bolǵan hár túrli legirlewshi qosımshalar: xrom, nikel, titan, molibden, vanadiy, volfram hám basqalar qosıladı. Barlıq polatlar tán bolǵan bekkemlik hám plastiklik qásiyetlerge iye. Olardı shókkishlew, jayıw, shtamplaw, sım etip sozıwǵa boladı. Polatlar texnikada qollanıw tarawlarına qarap, konstrukciyalıq, ásbap-úskene bap túrlerge de bólinedi.Polat — quramında 2 % ke shekem uglerod bolǵan temirdiń quyması.
• Uglerodlı polat — quramında 2 % ke shekem C, 0,1 — 1 % ke shekem Mn, 0,4 % ke shekem Si, S
hám P bolǵan polatlar.
• Legirlengen polat — olatqa ayrıqsha qásiyetler (mexanikalıq, puqtalıq, korroziyaǵa shıdamlılıq, elektr, magnit qásiyetleri) beriw ushın Cr, Ni, Mo, Al hám basqa aralaspalar qosıp tayarlanadı.
• Marten pechlerinde, kislorodlı konverterlerde polat alınadı. Marten pechleriniń shiyki zatı shoyın hám polat buyımlarınıń shıǵındıları.
• Polattı taplaw, qızdırıw, cementlew, azotlaw, shókkishlew jolları menen qásiyetleriniń ózgeriwin áyyemnen jergilikli ónermentshiler, temirshiler, pıshaq soǵıwshı jaqsı bilgen.
• Konstrukciyalıq polatlar joqarı dárejede bekkemlikke hám plastiklikke iye bolıp, olarǵa basım astında islew beriw, olardı kesiw, kepserlew qıyınshılıq tuwdırmaydı. Olardan mashina bólekleri, konstrukciyalıq buyımlar hám imaratlar qurıwda paydalanıladı.
• Ásbap-úskenebap polatlar joqarı dárejede bekkemlikke hám qattılıqqa iye, jemiriliwge shıdamlı boladı. Olardı kesiwshi hám ólshew ásbapları, shtamplar tayarlawda qollanıladı. Olardıń ayırım toparın tez kesiwshi polatlar quraydı, olar úlken tezlikte kesiw procesinde de (600 — 700 °C) kesiw qásiyetlerin saqlap qaladı.
• Bólek qásiyetli polatlar (tatlanbaytuǵın, joqarı temperaturaǵa shıdamlı, magnitlik qásiyetke iye h.t.b) joqarı temperaturalarda hám atmosferada, kislotalar eritpelerinde hám basqa korroziyalıq ortalıqta korroziyaǵa shıdamlı bolıp, olardan gaz trubaların, reaktiv dvigateller, raketa qurılmaları, magnit qurılmaları tayarlanadı.
Shoyın hám polat islep shıǵarıwda qorshaǵan or talıqtıń qorǵalıwı. Shoyın alıw hám onı qayta islewden ótkizip, polatalıw quramalı proceslerden ibarat hám qorshaǵan ortalıqtıń shań, qurım, záhárli gazler, shlaklar, aqaba suwlar menen pataslanıwına alıp keledi. Sonıń ushın rudalardan temir hám polattı tuwrıdan-tuwrı alıw usılların islep shıǵarıw ústinde izertlew alıp barmaqta. Bul proceslerde qálpine keltiriwshi sıpatında koksten paydalanılmaydı, onıń ornına vodorod hám tábiyiy gaz sıyaqlılar qollanıladı.
Rudalardan alınatuǵın gewek temir júdá taza bolıp, (uglerod hám basqa aralaspalar tutpaydı) marten hám elektr peshlerinde polat hám untaq tárizli polat alıwda keń qollanılmaqta.
Temir rudalarınan kokssiz temir alıw usılı qara metallurgiyada taza shıǵındısız texnologiyalar qollanıwǵa mısal boladı.
Bunda sezilerli dárejede suw jumsaw hám aqaba suw muǵdarıda qattı shıǵındılar hám atmosferaǵa shıǵarılatuǵın gazler muǵdarı da azayadı.
BKM elementleri: polat, marten pechi, konstrukciyalıq polat, ásbap-úskenebap, polat, ayrıqsha qásiyetli polatlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
