|
TEMA: Ozbekıstanda Metallurgıya sanaatı
Shoyın ham Polat alıw
Shoyınnıń alınıwı. Shoyın quramı, tiykarınan, temir oksid-lerinen ibarat bolǵan temir ru-dalarınan domna pechlerinde — domnalarda eritip suyıqlandı-rıp alınadı. Shiyki zat: FeO, Fe2O3, Fe3O4 , kok s , flyus (hák tas, qum). Domna pechleri otqa shıdamlı gerbishlerden qurılǵan, biyikligibiyikligi 27 — 31 m shekem bolatuǵın minaralar . Domnanıń joqarı bóliminen te-mir rudası, koks — C, flyus — hák tası hám qum aralaspası beriledi. Domnanıń tómengi bóliminen furmalar — arnawlı te-siksheler arqalı 600 — 800 °C ǵa shekem qızdırılǵan hawa búr-kiledi. Kópshilik waqıtta hawa menen taza kislorod ta búrki-ledi. (kislorodlı búrkeme).
Kokstıń janıwınan domnada joqarı temperatura payda boladı. Kislorodlı búrkeme temperaturanıń kóteriliwi hám shoyın suyıqlanıwınıń tezleniwin támiyinleydi. Domnada koks zárúr temperaturanı hám qálpine keltiriwshi wazıypasın orınlawshı CO alıw ushın xızmet etedi. Domnada tómendegi ximiyalıq procesler payda boladı:
1) kokstiń bir bólegi janıp, CO2 payda etedi:
C + O2 → CO2 ↑.
2) joqarı temperaturada CO2 koks penen reakciyaǵa kirisið, CO ge aylanadı: CO2 + C →2CO↑.
3) CO temir rudasın erkin temirge deyin qálpine keltiredi:
Fe2O3 .nH2 O → Fe2 O3 + nH2O (500—700 °C),
3Fe2O3 + CO → 2Fe3O4 + CO2 ↑ (450—500 °C),
Fe3O4 + CO → 3FeO + CO2↑ (500—700 °C),
FeO + CO → Fe + CO2 ↑ (700—800 °C).
4) rudadaǵı aralaspalar flyus penen ańsat suyıqlanatuǵın, jeńil zatlar — shlak payda etedi:
CaCO3 → CaO + CO2↑, CaO + SiO2 → CaSiO3.
Rudadan qálpine keliw nátiyjesinde alınǵan gewek temir CO, koks uglerodı, kremniy, marganec, fosfor, kúkirt penen reakciyaǵa kirisið, suyıq shoyın payda etedi. Shoyın hám shlak domnanıń tómengi bólimi — gornǵa aǵadı.
Gornda eki suyıq qatlam — joqarıda shlak, páste shoyın qatlamı payda boladı. Shlak qatlamı shoyındı oksidleniwden qorǵaydı. Shoyın hám shlak waqtı-waqtı arnawlı tesiksheler arqalı domna pe- chinen shıǵarıp turıladı. Shoyınnıń tıǵızlıǵı 7,5 g/cm3 bolıp, shlak shoyınnan derlik úsh ese jeńil, onıń tıǵızlıǵı 2,5 g/cm3.
Keyingi jılları domnaǵa kislorod penen tábiyiy gaz hám urlegish jolǵa qoyıldı. Tábiyiy gaz quramındaǵı metan janıp, karbonat angidrid hám suw puwların payda etedi, olar bolsa shoqlanǵan kómir menen reakciyaǵa kirisedi, nátiyjede domna gazı iyis gazi hám vodorod — kúshli qálpine keltiriwshiler menen bayıydı:
CH4 + 2O2 → CO2 ↑ + 2H2O,
CO2 + C → 2CO↑,
H2 O + C → H2↑ + CO↑.
Tábiyiy gazdı bul proceske qosıw menen kokstiń jumsalıwı 10 — 20 % ke kemeyedi. Shoyınnıń qásiyetleri. Domnalarda alınǵan shoyın 2 — 4,5 % C hám az muǵdarda kremniy, marganec, kúkirt, fosfor boladı‚. Shoyın temirden qattı, mort boladı, shókkishlenbeydi. Quyma hám toyınǵan shoyınlar bolıp bólinedi.Quyma shoyınnan buyımlar tayarlanadı. Toyınǵan shoyınnan polat alınadı.
Shoyın — temirdiń uglerod penen payda etken eritindisi bolıp, quramında 2 — 4,5 % uglerod boladı. Sonday-aq, shoyın quramında 1,5 % ke shekem Mn, 4,5 % ke she-kem Si hám az muǵdarda S hám de P boladı.
• Legirlengen shoyın quramında Cr, Ni, Si hám Mn lar boladı. Polat shoyınnan alınadı.
• Shoyın domna pechlerinde alınadı. Shiyki zat temir rudası: Fe2O3, Fe3O4 hám koks.
• Shoyın qara metallurgiyanıń birlemshi ónimi. Quyma shoyın kúlreń bolıp, ondaǵı uglerod grafit túrinde bar.
Onnan trubalar, kópirler ushın pánjereler, mashina detalları, ximiyalıq úskeneler tayarlanadı.
• Toyınǵan shoyın aq reńli bolıp, ondaǵı uglerod temir karbidi túrinde boladı. Onnan polat alıwda paydalanıladı.
BKM elementleri: metallurgiya, shoyın, domna pechi, domna gazi, shlak, koks, quyma shoyın, toyınǵan shoyın.
Soraw hám tapsırmalar ?
1. Shoyın alıw ushın neler shiyki zat bolıp esaplanadı?
2. Shoyın islep shıǵarıwda domna pechinde payda bolatuǵın ximiyalıq proceslerdi ximiyalıq reakciya teńlemeleri tiykarında túsindiriń.
3. Shoyınnan tayarlanǵan ayırım buyımlardı qanday basqa arzanıraq zamanagóy shiyki zatlardan tayarlawǵa boladı?
Olardıń qanday abzallıqları bar?
Do'stlaringiz bilan baham: |
