Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

lid,  birinchi  abzas,  kirish  qism,  ijtim oiy  tarm og',  asosiy 
lid,  epizodik lid,  sitata shaklidagi lidlar,  rezonans lidlar.
Maqolaning  lidi.  Ushbu  qismda  biz  maqolaning  eng  asosiy  qismi,  ya’ni 
media-yozuvchining birinchi  so‘zi haqida alohida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Lid har 
bir yozuvchi  uchun  nima yozishidan  qat’iy nazar  xoh  u roman,  yoki  axborot  yo 
she’r  bo‘ladimi  birinchi  gap  muhim  ahamiyatga  ega.  0 ‘quvchi,  tomoshabin, 
tinglovchini  e’tiborini  tortish  uchun  raqobatga  kirishgan  matn  ijodkorlari  uchun 
bundan  foydalanish  katta  daromad  manbai  hisoblanadi.  Birinchi  gapni  o‘zidayoq 
auditoriya  bilan muloqot o‘mata olasizmi yoki yo‘qmi aniq boiadi.  Odatiy gazeta 
yoki  bosma  press-relizlarda  lid  umumiy  axborotni  o‘ziga jamlagan  kirish  qismi 
vazifasini  o‘taydi.  Garchi  matbuotning  boshqa  turlari  qisqacha  ta’rifni  talab 
etmasada,  muloqotning  bosh  qismidayoq  matnda  nima  to‘g‘risida  so‘z  borishi 
haqida  o‘quvchini  m aium   qilish  maqsadida  lid  jumla  yoziladi.  Materialning 
asosiy  maqsadini  ochib  berish  uchun  kuchli  (talab  darajasidagi)  lid  yozish 
muhimdir.  Yaxshi  lid  yozishga  uzoq  yillik  tajribadan  va  til  vositalaridan  puxta 
foydalana olish mahorati orqali erishiladi.
Bir  gapning  o‘zida  maqolaning  asosiy  savollariga  (Kim?  Nima?  Qachon? 
Qyaerda?  Qanday?) javob berish talabini bajarishda o‘ta ehtiyotkor boiish kerak. 
Aks holda sizni tushunarsiz gap tuzishga olib kelishi mumkin.  Butun materialning 
mazmunini bitta  gapga jamlash natijasida  chalkashlik yuzaga kelishi mumkin.  Lid
103

---

yozish  o‘ziga  sodda  gap  tuzishni,  sodda  gaplar  qiyin  gap  strukturasini  tashkil 
etganda ma’no jihatidan bir-biriga mos va uyg‘unlikda bo‘lishi lozim. Bunda yana 
qisqalikka (lokanizm) va tuslunarli bolishiga ahamiyat berish lozim.
Axborot matnlarini yozishda lid asosan o‘quvchi diqqatini tortish maqsadida 
ishlatib kelmgan.'H
Lid  (ingl.  Lead-bosh  bolish,  boshqarish)  -   kirish  qismi  degan  m a’noni 
anglatadi.  Maqolaning  o‘ziga  xos  shapka  vazifasini  bajaradi.  Odatda,  uch-toit 
qatordan (3  ta gapdan ko‘p boimagan) iborat boiib , maqolaning asosiy maqsadini 
ochib beradi.
Maqolaning  birinchi  abzasi  o'quvehming  e’tiborini  jalb  etadigan  qism. 
Lidning  asosiy  kriteriysi  qisqalik  boiib,  o‘quvchiga  maqolada  nima  haqida  gap 
borishi to‘g‘risida ma’lumot beradi.
Lid  yozish  jarayonida  o ‘quvchining  e’tiborini  tez  va  samarali  jalb  etish 
shuningdek,  bu  maqolada  qiziqtiruvchi  savollarga  javob  topa  olishini  yetkazish 
kerakligini nazarda tutish lozim.
Hozirgi  kunda  lidning  vazifasi  shundaki,  u  axborot  oqimidagi  o‘quvchiga 
kerakli  boigan  ma’lumotni  tezroq  anglab  yetishiga yordam  beradi.  Misol  uchun 
lidlar  tvitter  ijtimoiy  tarmog‘ining  asosini  tashkil  etadi.  Lidlar  RSS  -  internet 
xizmatining asosiy komponenti hisoblanadi.
Lid turlari
Asosiy  -   lidning  bu  turi  o‘z  ichiga  maqolaning  asosiy  fikrini  jam  qilgan 
boiadi  va  uni  qisqa  shaklda  ifodalaydi.  Masalan,  bir  necha  kunlar  davomida 
politsiya mahalliy isyonkorlarni tartibga keltirishga harakat qilmoqda.
Epizodik  -   lidning  bu  turi  voqeaga  tegishli  boigan  epizod  asosida 
yaratiladi.  Masalan,  “Bugun  hosil  bayram  avjida.  Ko‘pgina  poliz  ekinlari  taqdim 
etildi.  “Eng  katta  qovoq”  tanlovi  o‘tkazildi.  Men  bu  tanlovda  bizning 
vatandoshimiz  g‘olib  bolganidan  g‘oyatda  xursandman”,-  deydi  dehqon  Valiev 
Hoshimjon.
^Lauren Kessler. Duncan McDonald.  When words collide.  A  media Writers  Guide to Grammar find  Style  Thomson
Higher Education Boston, MA 02210-I202,USA.  2008.  66 p.
104

---

Sitata shaklidagi lidlar -  o 'ziga xos sitata shaklida bo‘lib, maqolaning asosiy 
qismini  ta’riflab  beradi.  Masalan,  “Men  o‘z  vaqtimni  menga  vaqt  ajrata 
\plmaydigan insonlarga sarflashni istamayman”,- dedi reportyorlarimizdan biri.
Rezonans  -   lidning  bu  turida  asosiy  mavzudan  chetlashgan  holda 
p'quvchining  e’tiborini  tortish  uchun  keskin  asosiy  maqsadga  o‘tiladi.  Masalan, 
“Dalalarda  ulkan  ramzlaming  paydo  boiishi.  Planetamiz  landshaftida  g'aroyib 
ramzlarpaydo boiayapti.  ”
Lidning  shakli  yozuvchi  mahorati  bilan  bog‘liq  boiib,  biz  faqatgina  ular 
brasida eng ko‘p uchraydiganlarini sanab o‘tdik.
Yangiliklami  yozish.  Maqola  lidi.  Gazetalaming  eng  muhim  qismlaridan 
biri -  lid hisoblanadi. Lid -  har bir maqolaning bosh qismi bo iib, o‘ziga xos kirish 
vazifasini bajaradi. Odatda, lid juda qisqa boiib, ba’zida bir gapdan tashkil topgan 
b o isa ham  unda 6  savolga javob  bor:  “Kim,  qachon,  qayerda, nimaga, nimani va 
qanday?”.  Oltita  savolga  javobni  qisqa  shaklda  ifodalash  lid  yozishdagi  eng 
murakkab  boigan  jarayondir.  Qisqa  matn  orqali  ko‘p  axborot  berish,  ommaga 
tushunarli qilib yozish talab etiladi.
0 ‘quvchining  talablari  o‘zgarishi  bilan  birga  lid  yozish  qoidalari  ham 
o‘zgarib  kelmoqda  “Lid  6  ta  asosiy  savolning  har  biriga  javob  berishi  kerak”, 
degan mulohaza ham eskirib bormoqda.  Bugungi kunda lid jumalistlar tomonidan 
maqolaning kirish qismi, ya’ni birinchi abzas sifatida ishlatilib kelinmoqda. Bunda 
lid  butun  abzas  sifatida  ishlatilib,  ko‘p  hollarda  ikki  yoki  uch  gapdan  iborat 
boiadi.  Abzas  sifatida boiinmasa ham  gazeta  maqolasining  birinchi  ikki jumlasi 
lid  deb  hisoblanadi.  Bu  borada  lidning  ahamiyati juda kattadir.  Chunki  o ‘quvchi 
birinchi  b o iib   o‘qiydigan  qism  aynan  lid  jumlalaridir.  Lidni  o‘qish  jarayonida 
□ ‘quvchi  qolgan  qismni  o‘qish  yoki  o‘qimaslikni  qaror  qiladi.  Lid  sifatida 
yozuvchi  unikal  aspektlami  yoki  eng  muhim  faktlami  berishga  harakat  qiladi  va 
bunga matnda mos jarangdor feilam i qoilash yordamida erishadi.
105

---

Tadqiqotlarga  k o la ,  asosiy  qiziqtiruvchi  ma’lumotni  matnning  bosh 
qismida  emas,  aytaylik  5-6 jumlalarda  beriladigan  boisa,  o‘quvchining  qiziqishi 
yo'qolib, o'qishni davom ettinnaydi.
Lidning  eng  ko‘p  tarqalgan  turi  bu  birinchi  jumlada  asosiy  fikmi  qisqa 
shaklda, ba’zida atayin to iiq  boimagan shaklda berish orqali o‘quvchini diqqatim 
tortishga  erishiladi.  Kirish  qismida  asosiy  6  ta  savolga  javob  topish  mumkin. 
Lekin  maqola  shu  tarzda  yaratiladiki,  uning  qolgan  qismida  ham  o'quvchiga 
qiziqarli  bo‘lgan  ma’lumot  beriladi.  Kirish  qismining  asosiy  vazifasi  o'quvchi 
diqqatini  jamlash,  mavzuni  ochib  berish  va  uni  yanada  qiziqarli  qilishdir.  Bir 
qarashda oson tuyiladi.  Chunki bor-yo‘g l   bir  abzas  yoki  bir  qator gap.  Muammo 
shundaki,  nafaqat  shu jumlada to iiq   axborotni  berish,  balki  o‘quvchini  maqolani 
to iiq  o‘qishiga qiziqtira  oladigan  shaklda yozilgan boiishi kerak.  Yana bir qiyin 
tomoni  shundaki,  lid javob  berishi  kerak  boigan  asosiy  savollarni  belgilab  olish 
kerak  boiadi.  Shunday  vaziyatlar  boladiki,  axborotning  hajmi juda  to la   boiib, 
bir  nechta  hodisalar  bir-biri  bilan  boglanib  ketadi.  Yozuvchining  mahorati 
shundaki, chalkashib ketgan fikrlar ichidan eng keraklisini olib unga e ’tibomi jalb 
etgan holda butun bir vaziyatni ochib beradi.
Axborotning  eng  muhim  taraflarini  aniqlash  uchun  bir  nechta  savollarga 
javob topish kerak:
•  Axborotning asosiy qismi nimadan iborat;
•  Qaysi fakt eng oxirgi va yangisi;
•  Qaysi faktlar eng unikal (yagona) hisoblanadi;
•  Qaysi faktlar eng qiziqarli;
•  Aniq faktlaming qay biri o'quvchiga ko‘proq ta’sir olkazadi;
• 
Qay bir o‘ziga xos jumlamaqolaning mag‘zini chaqishga yordam beradi.
Bu  savollarni  berib  bolganingizdan  keyin  o‘,zingizda  maqolaning  asosiy
fikri  to‘g‘risidagi  tasaw ur  boigan  boisa,  unda  maqolaga  lid  yaratishga 
kirishishingiz mumkin.  Agar bu  savollarga tolaligicha javob  bera  olmasangiz bir 
oz fikrlarmgizm jamlab olishga haralat qiling.
106

---

M a’lumot yig‘ib  boiganingizdan  keyin hodisa  ishtirokchilari  bilan  kamroq 
muloqotda boiishga harakat  qiling,  chunki har bir  odam  o'zini  asosiy  ishtirokchi 
sifatida  ko'radi  va  bu  sizga  axborotning  asosiy  nuqtasini  topishingizga  xalaqit 
beradi.  Axborot ishtirokchilarining  heir birlari  ular bilan  b o iib   o‘tgan  hodisa eng 
muhim  deb  hisoblaydi  va  ular  bilan  boigan  ortiqcha  muloqot  sizni  voqeaga 
xolisona  nazar  tashlashingizga  xalaqit  beradi.  Bu  holat  barchasi  kuchli  fikriarga 
ega boigan insonlardan intervyu olganda yaqqol seziladi.
Gazeta xabarida reportyor iloji boricha voqealami obyektiv yoritib berishga 
harakat  qilishi  kerak.  Bunda  birovlaming  va  o ‘zining  shaxsiy  manfaatlarini 
ko'zlashga  y o i  qo‘yib  boimaydi.  Bu  albatta,  juda  qiyin.  Chunki  axborotni 
to‘plash  jarayoni  reportyorga  ham  qiziqarli  boiib,  o ‘z  fikrlariga  ega  boiishi 
mumkin.  Shu  bilan  birga,  axborotni  uzatishda  reportyor  shaxsiy  fikrlarni  emas, 
balki haqiqatga asoslangan faktlarni neytral pozitsiyada yoritib berishi kerak.19