Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

m aqolaga aniqlik kiritadi.  Voqea jo y id ii bo 'layotgan  ruhni  beradi20.
20 Dale Simnelt and Darren Reed.  Writing aN ew s Report. Literacy Preparation W eek  November.  2009.  P.3.
111

---

Gap  matnning  eng  kichik  birJigi  hisoblanadi.  Gaplar  o'zaro  abzas  (xat 
bosbi),  paragraf,  boblar  va  boshqalarda  birlashadi.  Matndagi  gaplar  soni 
belgilanmagan.  Gaplaming  soni  berilayotgan  axborotni  uzatish  va  uni  yetarli 
bo‘lishi bilan bog‘liq. Ya’ni axborotning katta-kichikligi matndagi gaplar sonining 
hajmini belgilab beradi. Matnning hajmini yozuvchi yoki so‘zlovchi belgilaydi.
Matn  uslubiy jihatdan  xoslangan  boiishi  kerak.  Masalan,  og‘zaki,  rasmiy- 
idoraviy,  publitsistik,  ilmiy,  badiiy,  diniy-ma’rifiy  boiishi  mumkin.  Uslubiy 
xoslik -  matnning eng muhim belgisidir.
Matn  deganda  butunlik  va  o‘zaro  bogliqlik  asosiy  sifati  hisoblangan 
tugallangan  fikmi  aks  ettiruvchi asar (yozma  yoki  og‘zaki) tushuniladi. Matnning 
to‘g‘ri  tuzilganligi  uning  tashqi  muhit  bilan  bogliqligi,  muallifiiing  ichki 
kechinmalari,  o‘z vaqtida qabul qilinishi va buning uchun kerakli  muhitni yaratish 
bilan  uzviy  bogiiq.  Matnni  to‘g‘ri  qabul  qilish  nafaqat  til  birliklari  va  ulaming 
birikishlari orqali ta’minlanadi, balki umumiy bilimga ham bogiiq.
Matn  so‘zlovchining  nutq  faoliyati  mahsuli  hisoblanadi.  Tildan  muomala 
vositasi  sifatida  foydalanishni  olgam sh  uchun  nutqiy  kompetensiya  (mahorat)ga 
ega bolish,  eshitish,  gapirish, o ‘qish va yozish  (matn  yaratish)ni  o‘rganish  uchun 
talabalar  o‘z  fikrlarini  maqsadga,  matn  tarkibiga,  muomala  sharoitiga  mos  til 
birliklaridan  foydalangan  holda  yozma  va  og‘zaki  shaklda  ifodalash  malakasiga 
ega bolishlari kerak.
Bizning  nutqimiz  muomala  sharoitiga:  kim  bilan,  qayerda,  nima maqsadda 
gapirayotganligimizga  bogiiq.  Bu  aniq  uslubiy  xoslanganlik  bilan  tavsiflanadi. 
Uslubiy xoslanganlik aytilayotgan fikming mundarijasida va uning tilida namoyon 
boiadi.  Shuning  uchun  til  qurilishini  o'rganish  bilan  birga  uni  ishlatilishini, 
amalda qollanilishini ham o‘zlaslitirishimiz kerak.
Demak,  uslubiy  mahoratga  ega  b o lish   uchun  doimiy  izlanishlar  va 
mashqlarga  katta  ahamiyat  berish  lozim.  Uslubiy  bilimlarga  ega  bolish  uchun, 
tayyor  matnning  uslubini  anglay  olish,  berilgan  matnning  uslubini  sayqallash,
112

---

uslubiy  tahlil  qila olish, matnning uslubiy jihatidan yanada yaxshilash  va berilgan 
uslubga ko‘ra matn yarata olish kerak.
Matnning tahlili umumiy reja bo‘yicha amalga oshiriladi:
Matnning  mazmuni,  nutqning  turi,  lisoniy  birliklar va yozuvchining  asosiy 
maqsadi  o‘rtasida o‘zaro bogiiqlik o‘matiladi.  Uslubiy tahlil  matnning murakkab 
lisoniy  tahliliga  aylanishi  kerak  emas.  Aniq  matnda  umumiy  qoidalar  paydo 
bo‘lishini ko‘ra olish lozim. Uni tahlil qilishda quyidagilarga amal qilinadi.
-  matnning asosiy mazmuni belgilanadi;
-  uning uslubi aniqlanadi;
-  til vositalari tahlil qilinadi:
*  mazmunni  to iiq   ochib  berish  (muallif  tomonidan)  va  uni  avtonom 
(hududiy)  qabul  qilish,  tushunish  imkoniyatini  yaratish  davomida  tugallanganlik, 
mazmuniy tugatilganlik yuzaga kelishi;
*  fikrning  mantiqiy  rivojlanishini  ifodalovchi  tartib,  joylashgan  gaplaming 
tartibi,  ikkinchidan,  leksik  va  grammatik  vositalar  yordamida  ma’lum  tizimda 
tashkil  qilingan gaplar o ‘rtasidagi bog‘Iiqlik,
*  matn har doim  uslubiy:  so‘zlashuv, rasmiy-idoraviy,  ilmiy, publitsistik va 
badiiy xoslangan boiislii uning uslubiy birligini belgiiaydi;
*  bogiiqlik,  tugallanganlik  va  uslubiy  butunlik  birlashishi  orqali  butunlik 
yuzaga keladi.
Shu tariqa matnning asosiy belgilariga quyidagilami kiritish  mumkin:  matn 
qismlari o'rtasidagi mavzu va kompozitsiya jihatidan butunlik,  qismlar o'rtasidagi 
mazmun va grammatik bogiiqlik, tugallanganlik asosida mazmuniy butunlik.