Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

5-qoida:  Grammatika qoidalarini yaxshi bilish va 
ularni amalda qo'Uay olish
Bu yerda o‘yin  qoidalariga qaytamiz.  Ahamiyat bersangiz, qoidalami bilish 
faqatgina  aytishga  fikrlaringiz  boiganida  ularni  qanday  ifodalashni  va  kimga 
qaratilgan boiishini bilgan holatingizdagina sizga as qotishi mumkin.
Qoidalarning  o‘zi  (fe’l  shakllari,  tutuq  belgilari)  kontekstsiz  amalga 
oshirilmaydi.  Kontekst bu yozishdir.  Grammatik qoidalarga biz yozish jarayonida 
o‘rganamiz.
6-qoida: So ‘z boyligidan foydalana olish mahorati
Haykaltaroshda  loy,  rassomda  bo'yoq  boigamdck  so'zlar  yozuvchining 
asosiy ish qiuoli boiib hizmat qiladi.  Bir qarashda bu juda oddiy.  Faqatgina so‘z 
orqali  yozuvchi  murakkab jarayonlami  amalga  oshira  oladi:  auditoriyani  o‘ziga 
jalb  etadi,  aloqa  o'matadi,  axborot  beradi,  vaziyatni  yoritadi,  sahna  yaratadi, 
hordiq  chiqazadi,  voqeani  so‘zlab  beradi,  mahsulotni  reklama  qiladi.  Ijodkorlar 
foydalanadigan  qurollardan  eng  katta  kuchga  ega  boigani  bu  so‘zdir.  So‘z 
yordamida biz nafaqat asosiy ma’noni balki  ma’no qirralarini yoritib bera olamiz. 
Masalan,  “gapirmoq”  ma’nosida  ishlatiladigan  so‘zlami  oladigan  boisak: 
so‘zlashmoq,  gaplashmoq,  dardlashmoq,  baqirmoq, pichirlamoq,  g‘iybatlashmoq, 
gurunglashmoq  va boshqalami  oladigan  boisak,  ulaming  har biri  alohida ma’no 
qirrasiga (ijobiy, salbiy) ega.
Aytib  o‘tish joizki,  so‘zlar nafaqat  ma’no  va ma’no  qirralariga,  balki  ritm 
(ohang) va jarangiga ham ega boladi.  So‘z boyligi qanchalik ko‘p boisa, fikrlash
73

---

doirasi  ham  shuncha keng  bo‘ladi.  So‘zlami  to‘g‘ri  tanlab  olish  va ularni  to‘g‘ri 
talaffuz  qilish  muhim.  Qiyin  frazalami  emas  aynan  sizni  fikrlaringizni  aniq 
ifodalay oladigan so'zlami tanlab olish judamuhimdir.
7-qoida: Aniqlik va lo'ndalikka intilish 
Matnni  qog‘ozga  tushurishmgiz  bilan  ular  aniq  va  lo‘nda bo‘lib  qolmaydi. 
Matndagi  aniqlik  undagi  chalkashlik,  noaniqlik,  mavhumlik  boimagandagina 
yuzaga  keladi.  Matnni  silliq  holga  keltirish  muallifning  vazifasi  hisoblanadi. 
Matnda noaniqlikka duch kelgan o  quvchi tezda keyingi sahifaga o‘tishga harakat 
qiladi.  Sof va kuchli  matn  - turli  xil  bahs  va munozaralaming  ijobiy natijasidir. 
Adabiy  til  normalaridan  chetga  chiqish  matnning  aniqligiga  putur  yetkazadi. 
Yaxshi yozish uchun grammatik bilimlarga ega boiish muhimdir.
8-qoida: Eshitish qobiliyati 
Tinglash  uchun  yoqimli  matn  yarating.  Bu  talabni  ko'pgma  og'zaki  nutq 
sohiblari ta’kidlaydilar. Bu maslahat yozma matn ijodkorlariga ham tegishli. Matn 
og‘zaki  shaklga  ega  bo'lmasligi  ham  mumkin.  Eshitish  jarayoni  matnni 
o‘qiyotganingizda  yuzaga  keladi.  Bunda  ovoz  chiqazib  o‘qish  shart  emas.  Ya’ni 
o‘quvchining ichki monologi  orqali  ham bilish mumkin.  Agar siz  quloqqa yaxshi 
eshitiladigan jiunlalami yaiata olsangiz yaxshi matn yozishga ham erisha olasiz.
Qo'llayotgan  so‘zlarmgizm  tinglashga  harakat  qiling.  Talaffiizda  qanday 
ma’no  aks  etayapti?  0 ‘qiganda  so'zlar  bir-biri  bilan  uyg‘unlasha  oladimi? 
So‘zlarda  ritm  bormi,  ularni  takrorlash  qanday  samara  beradi?  Tovushlaming 
imkoniyatlarini puxta o'rgamsh matn yaratishda qo‘l keladi.
9-qoida.  Qayta ko‘rib chiqish 
Tasawur  qiling  yozishni  tugatdingiz.  Keyingi  qiladigan  ishingiz  -  
orfografiyani tekshirish bilan kifoyalanadimi? Yana bir bor o‘ylab ко‘ring.  Sabr va 
qanoat  bilan  matnni  qayta  ko‘rib  chiqishga  kirishing.  Bu  prozani  sayqallashga, 
matnni  tartibga  solishga  yordam  beradi.  Bu  jarayon  sizga  fikrlaringizni  qayta 
jamlashga yordam beradi.  Matnga yangi nigoh bilan  qarashga o‘rgatadi.  Shuning 
uchun  qayta  ko‘rib  chiqish  juda  muhim  jarayon  hisoblanadi.  Deinak,  chuqr
74

---

fikrlovchi  ijodkorlar  yaxshi  matn  yaratish  maqsadida  uni  yozib  bolgach  bir  oz 
nafas  rostlab  olib,  matnni  qayta  ko‘rib  chiqishga  kirishadilar.  Yaratilgan  matn 
asosiy  fikrlarni  yoritib  bera  oladimi?  Yozganlarim  yetarlimi  yoki  yo‘qmi? 
Berilayotgan  fikrlar  bir-biriga  mos  keladinii?  Voqealar  ketma-ketligi  to‘g‘ri 
berilganmi?  Tanlangan uslub  auditoriyaga mosmi?  Qayta ко‘rib  chiqish  deganda 
bu kabi keskin  savollarga javob bera olish hamda ularga javob topish  uchun vaqt 
ajrata olish nazarda tutiladi.
0 ‘z  ishingiz  ustida  qayta  ishlash  murakkab  jarayondir.  Matnni  bila  turib 
unga  boshqa  nazar  bilan  yondashish  har  kimning  ham  qo‘lidan  kelavermaydi. 
Boshqa yozuvchilaming ishlaridagi xatolami ko‘rish cincha onson.
10-qoida: Matn ustida ko ‘p vaqt ishlash 
Diqqatni  bir joyga jamlab, matnga ko‘p vaqt  sarflay  olish matn yozishdagi 
eng  sodda,  shu  bilan  birga  eng  murakkab  ish  hisoblanadi.  Kundalik 
tashvishlaringiz  bilan  band  bolisli,  yangi  narsalarni  ko'risli  va  o‘rganishdan  voz 
kechgan holda matn yaratishda o‘z ustida ishlash, matnga bor vaqtingizni ajratish 
kerak  boiadi.  Yaxshi  matn  yaratish  uchun  soatlar,  haftalar,  oylar  ba’zida  yillar 
kerak  boiadi.  Matn  yaratish jarayoni  ba’zi]arda  tez  va  onson  kechsa,  ba’zilarda 
sekin  va  qiyin  kechadi.  Yaxshi  matn  yaratish  uchun  iqtidordan  tashqari  berilib 
ishlash ham talab etiladi.
Mardj  Pirsi  etganidek:  “Haqiqiy  ijodkor  -  yozadigan  ijodkordir ”  Shuning 
uchun tezdayana ish stolingizga qaytib yozishda davom eting.16