Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

kirish 
qism  odatda  ruhiy  (psixologik)  yoki  badiiy 
(estetik)  yoxud  maqsad  va  muammolar  tavsifi  kabi  vazifalami  bajaradi. 
Asosiy 
qismda 
maqsad  bayon  qilinadi,  dalillanadi,  sharhlanadi.  Matnning  bunday 
kompozitsion tarkiblanishi yaxlit nutqiy to'qimani yaratadi.
. 
Lingvistik  nuqtai  nazardan  e’tirof  etadigan  bo‘lsak 
matn  lisoniy  va 
nolisoniy vositalar majmuidan tarkiblangan asosiy aloqaviy-nutqiy birlik sanaladi. 
Biz,  odatda,  alohida  so‘zlar bilan  emas,  balki  gaplar,  matnlar vositasida muloqot 
qilamiz.  Shu  ma’noda  tugal  fikr  ifodalagan  aloqa  birligini  matn  deyish mumkin. 
Lekin  aksariyat  maxsus  tarzda  uyushgan  o‘zaro  mantiqan  bogMangan,  tugal 
mazmun ifodalagan gaplar, ifodalar silsilasi tadrijiy qo‘llanilishi nazarda tutiladi.
Matn  yozuv  vositasida  ijro  etilgan  shaxsiy  yoki  ijtimoiy  nutqiy  faoliyat 
jarayoni  va  bu  jarayonning  qayd  etilgan  natijasidir.  Matn  -  til  vositalari  orqali 
yozma tarzda bayon qilingan va muayyan bir tugal  axborot tashuvchi hujjat. Matn 
bu  inson  fapliyatini  muvofiqlashtiruvchi,  boshqaruvchi  va  birlashtiruvchi  vosita; 
kishilami  turfa  xil  lisoniy  va  nolisoniy  xatti-harakatlarga  undash,  da’vat  etish, 
ulaming  bir-birini  tushunishlarini  ta’minlash  imkoniyatiga  ega  kommunikativ 
birlik,  keng  ma’noda  esa  ijtimoiy  hamkorlik  qilish  quroli  (kodi)  aloqa  qilish 
robitasi (kanali) hisoblanadi.
Ayrim  adabiyotlarda  esa  matn  hajm jihatidan  uchga  ajratilganini  ko‘rish 
mumkin:  kichik,  o‘rta  va  katta  hajmli  matnlar.  “Telegramma,  ma’lumotnoma, 
ariza, ishonch xati, tushutitirish xati hamda vaqtli matbuotda chiqadigaii  e’lon  va 
xabarlar kichik hajmdagi matnlar sanaladi. 0 ‘rta hajmdagi matnlarga hikoya, qissa,
68

---

she’r, doston, poemalar kiradi. Katta hajmdagi matnlarga povest, roman,  dramatik 
asarlar, trilogiyalar kiradi”. 
!
Odatda,  matnning  ichki  tomonini  mazmun  yaxlitligi,  tashqi  tomonini  esia 
turli shakldagi bogiamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi”.
Ma’lumki, matnda voqelikni tasvirlashda nutq muhim o‘rin tutadi.  Matnda 
voqelikni qay tarzda hikoyalanishiga ko‘ra quyidagi nutq ko‘rinishlari mavjud: