Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

8.  N oan’anaviy yoadashuv
Kocp  hollarda  insonlar  ongida  ko‘plab  sarlavhalarga  filtr  turadi.  Chunki 
sarlavhani  o‘qib,  o‘quvchi  ko‘pincha maqoladan  nimani  kutish  mumkin  ekanligi 
haqida tasawurga ega boiadi.  Noan’anaviy yoki  qarama-qarshi  yechimlar o‘ziga 
e’tibomi ko'proq jalb etadi va ushbu filtmi izdan chiqaradi.
9.  “Yaraga tuz sepish”
Va nihoyat,  eng kuchli sarlavhalar aniq nuqtaga tegadigan va insonnmg eng 
og'riqli  joyi:  g‘umriga,  “meni”ga,  qo‘rquvlariga,  muammolariga  uradiganlari, 
ya’ni inson  uchun eng dolzarblari. Bu holatda sarlavhaning muvaffaqiyati kamida 
90% kafolatlangan.
Xulosa  qilib  aytganda,  insonlarni  birinchi  navbatda,  ulaming  muammolari 
va  ehtiyojlari  qiziqtiradi.  Agar,  siz  qo'ygan  sarlavha  aynan  shu  ehtiyojlami 
qondirishga bevosita yoki bilvosita xizmat qilsa, o‘quvchi sarlavha ostidagi matnni 
o‘qish  ehtimoli  katta.  Har  bir  muayyan  holatda  sarlavha  o‘ziga xos  xususiyatga 
ega boiishi  mumkin.  Biroq  auditoriyaga  ta’sir  etish tamoyillari umumiy boiadi.
55

---

Ushbu tamoyillami inobatga olsak, siz qo‘ygan sarlavhalaming ta’sir etish darajasi 
bir necha karra oshadi.
Yana bir usul  insonning  ong  ostiga sarlavhalardagi yumor va  aniq buyruq 
berish  vositalari  orqali  ta’sir  etish.  Shunda  o‘quvchining  mantiqiy  fikrlashi 
to‘xtaydi.
Oddiy ko‘ringan gap о zida jiddiy ilmiy yondashuvga asoslangan.
Ushbu  uslub  retsipientda  qiziqish  uyg‘otish, jalb  qilish,  e’tiborai  qaratish, 
harakatga chorlashga qaratilgan. Hamma zamonlarda insonlar “qorin to‘yg‘azish” 
va  “hayratlanish”ga  ehtiyoj  sezgan.  Faylasuflaming  aytishicha,  inson  qachon 
hayratlanishdan to‘xtasa, ko‘ngil  qarishi boshlanadi.  Sarlavha bu  ma’noda aynan 
shu:  hayratomuz  axborotlami  olish, kashf qilish,  sir-asrorlami  bilish, hayratomuz 
voqealaming  guvohi bo‘lish ehtiyojlarini  qondirishi  lozim.  Sariq matbuot va turli 
reklama aynan shu tamoyil asosida ishlaydi.
Mashhur  rus  rejissori  Stanislavskiy  fikricha,  Teatrga keladigan tomoshabin 
spektakl  nomida  dam  olishga,  kayfiyatni  ko'tarishga,  muammolarini  unutishga 
imkoniyat ko‘radi.  Lekin zalga  kirgach, spektakl boshlangach, eshiklar yopilgach, 
uni tarbiyalashni aktyor o‘z zimmasiga olishi kerak.  Tomoshabinni o'zi bilmagan 
holda  tarbiyalab  chiqarib  yuborish kerak.  Shu  ma’noda,  sarlavhalami  qo'yishda 
ushbu yo£ldan ketilsa, 100% samara beradi.
Yozma matn sar 1 avbalarming xususiyatlari:
1. Maqolaning mag'zusi ifodalab berishi kerak.
2. Yozuvchi sarlavhalarda bir yoki ikki kalit tushunchalarga e’tibor qaratishi
kerak
3. Sarlavha qisqa boiishi shart.
4.  Tarkibida kalit so‘zlar bo lish kerak.
5. Maqolani “reklamasi”ga yordam berishi kerak.
6.  lloji  boricha  kerak  boimagan  so'zlami  ishlatmaslik  (ko‘p  uchraydigan 
boglovchilar, sifatlar, ravishlar va boshqalardan kamroq foydalanish kerak)
7. Sinonim so‘zlammg qisqa shaklini qollash mumkin.
56

---

8.  Sarlavhada  alletratsiya,  rifma,  kinoya kabi  so‘z  o‘yinlaridan  foydalanish 
mumkin.
9.  Kam  ishlatiladigan  fe'llami  tushirib  qoldirish  mumkin.  Lekin  ba’zida 
yaxshi tanlangan fe’llar sarlavhaning ta’sirini kuchaytirishi mumkin.
10. Sarlavhalami faol (aktiv) ovozda yozish kerak, passiv ovozdv emas.
11.  Sarlavha  maqolaning  uslubini  ham  aks  ettiradi: jiddiy maqolalar uchun 
jiddiy, rangli maqolalar uchun yorqin sarlavhalar tanlanadi.
12.  Sarlavhalar  aniq  bo‘lishi  kerak.  Noaniq  (mavhum)  sarlavhalar 
o‘quvchini e’tiborini tortmaydi, uni o‘ziga jalb etmaydi.
13.  Sarlavha  qismlari  har  xil  bo‘lishi  mumkin.  Har  bir  qismini  alohida 
qo‘llash mumkin.
14.  Sarlavha  yoki  qismlaridagi  so‘zlar  takrorlanmasligi  lozim.  Aks  holda 
ular o‘z kuchini yo'qotadi.
15.  Sarlavhada  nima  bo‘lmaganligi  haqida  emas,  nima  sodir  bo‘lganligi 
haqida gapiriladi.
16.  Sarlavhadagi  fikrlar  qo'shtimoq  ichida  berilsa  kimningdir  fikrini 
bildirayotgan boiadi.
17.  Sarlavha  aniq faktlarga asoslangan boiishi  kerak.  Lekin ko‘pincha yon 
yoki orqa tomonidan yondashiladi.
18. Yaxshi sarlavhada kleshe (qolip)dan qochiladi.15