Ùshmùeyshlik

INFORMATIKA HÁM
INFORMACIYA
TEXNOLOGIYALARÍ
Orta bilim beriw mákemeleriniñ 11-klasi hám orta arnawli,
kásip-óner bilimlendiriw mákelemeleri
oqiwshilan ushm sabaqliq
1-basilimi
Ózbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
tastiyiqlagan
Tashkent - 2018
UDK 004(075.32)
KBK 32.81ya72
T 20
Avtorlar:
Taylaqov Norbek Isaqulovich
Axmedov Akrom Burxonovich
Pardaeva Mehriniso Daniyarovna
Abduganiyev Abduvali Abdulhaevich
Mirsanov Uralboy Muxammadievich
Pedagogika ilimleri dokton, professor N.I.Taylaqovtiñ
uliwma redaktorlawinda.
Pikir bildiriwshiler: S. Tursunov — Nizamiy atindagi Tashkent mamleket- lik pedagogika universiteti docent, pedagogika ilimlerinih kandidati.

1. 
   Ganiyev — Muhammad al-Xorezmiy atindagi Tashkent informaciya texnologiyalan universiteti «Informaciya qawipsizligin tamiyinlew» kafedrasi basligi, texnika ilimlerinih kandidati, docent.
   
2. 
   Ibragimov — Tashkent pedagogika kasip oner kolledji «Informatika ham informaciya texnologiyalan» pani oqitiwshisi.
   

7. 
   Hakimova — Tashkent qalasi Yunusabad rayomndagi 260-sanli uhw- ma bilim beriw mektebinih «Informatika ham informaciya texnologiyalan» pani oqitiwshisi.
   

Shartli belgilar:

• 
  sabaqtm baslamwi;
  
• 
  
  - soraw hám tapsirmalar;
  
  - úyge tapsirma.
  yadta saqlah;
  

ISBN 978-9943-5129-0-0

SÓZ BASÍ
Qádirli oqiwshilar!
Usi sabaqliq Ózbekstan Respublikasi Ministrier Kabinetinin 2017-jil 6-apreldegi «Uliwma orta hám orta arnawli, kásip-óner biliminin mám- leketlik bilimlendiriw standartlann tastiyiqlaw haqqmda»gi 187-sanli qarari menen tastiyiqlangan uliwma orta bilim beriwdi, mámleketlik bilimlendiriw standarti hám de uliwma orta bilim beriwdiñ «Informa- tika hám informaciya texnologiyalan» páni boyinsha qánigelik talaplan tiykannda jaratilgan.
Sabaqhqtm birinshi babinda kompyuter grafikasi túsinigi, omñ túrleri, PhotoShop 6 — rastrh grafik redaktonnda súwretlerdi jaratiw, basqanw, hár túrli reñler halatlannda islew, súwretlerdi baylamstinw, tekstlerdi redaktorlaw, palitralardi birlestiriw imkaniyatlan menen ta- msasiz.
Sabaqhqtiñ ekinshi babinda web-bet, web-sayt, web-dizayn túsi- nikleri, Macromedia Flash 8 programmasi járdeminde web-bet jara- tiw, bezew hám animaciyalar jaratiw imkaniyatlan menen tanisasiz.
Sabaqhqtm úshinshi babinda informaciya qáwipsizligi túsinigi, omú jámiyettegi orni, mashqalalan, informaciyalardi qorgaw usillan, lokal, aymaqhq, global kompyuter tarmaqlan, tarmaq qáwipsizligi is-ilajlan, lokal hám global kompyuter tarmaginda saqlanip atirgan informaiyalardiñ qáwipsizligin támiyinlew, elektron pochta xizmeti strukturasi, kompyuter viruslan, antiviruslar menen islewge baylanish maghwmatlarga iye bolasiz.
Bir sóz benen aytqanda, sabaqhqtagi bilimlerdi ózlestirip, siz sa- baqlas túrde informatika hám informaciya texnologiyalan salasinda óz-óziñizdi intelektual rawajlandinw, kamillikke umtihw, kognitivlik kónlikpeleriñizdi óz betinshe turaqh túrde arttinp barasiz hám óz is-háreketleriñizdi bahalaw imkaniyatina iye bólasiz degen úmitte- miz.
Avtorlar
I BAP. KOMPYUTER GRAFIKASI
Siz bul bapti oqip, grafikaliq obyektler häm olardi kompyuterde süwretlew usillari, eki häm üsh olshewli kompyuter grafikasi türleri, PhotoShop rastrh grafikaliq redaktonnda islew tiykarlan, interfeysi, üskeneler paneli häm palitralan, grafikaliq obyekt fayllan menen islew, süwrettin geometriyahq figura körinisindegi bölimin ajiratip ahw, süwret bolegin ajiratip ahw usillari, süwretlerdi kadrlaw häm almastiriw ämellerin onnlaw, qatlamlar häm olardan paydalamw, ren sistemalan, renler menen islew, kanallar häm filtrier haqqinda maghwmat, kist häm qälem menen islew, süwretke geometriyahq figuralardi häm vektorh obyektlerdi jaylastiriw, süwrertke tekst jaylastiriw haqqinda bilim, konlikpe häm täjiriybelerge iye bolasiz.
1-SABAQ. GRAFIKALIQ OBYEKTLER HAM OLARDI KOMPYUTERDE SÜWRETLEW USiLLARi
Insan sirtqi dünya haqqindagi informaciyanin tiykargi bolimin közleri järdeminde qabil etedi. Köriw sistemasi här türli obyektlerdiü süwretleniwin qabil etip aladi. Olardin järdeminde insanda sirtqi ortaliq häm ondagi obyektler haqqinda ugim payda boladi.
Obyektlerdih süwretleniwin jaratiw, olardi saqlaw, qayta islew häm süwretlew qunlmalannda süwretlep beriw kompyuterdiü eü qiyin häm tiykargi mäselelerinen biri esaplanadi. Kompyuterge hesh qanday tapsirma berilmegende, yägmy biykar turganinda da ekraninda köriniwi kerek bolgan süwretleniwdi sekundina onlagan märte qayta islep korsetedi.
Kompyuterdiü ekraninda payda bolatugin süwretleniwler onifi vi- deokarta dep atalaiwshi qunlmasi järdeminde jaratiladi häm ekranga shiganladi. Videokartalar ushin arnawh videoprocessorlar islep shiganladi. Videoprocessorlar kompyuterdiü tiykargi processonmü quramahhgi häm esaplaw islerin onnlaw tezligi boyinsha artta qaldinp ketken.
Kompyuter ekraninda süwretleniw qalay jaratihwi menen tamsip shigamiz. Kompyuterdiü maghwmatlardi elektron köriniste süwretlew qunlmasi — monitor (monitor — baqlaw, qadagalaw) dep ataladi.
Kompyuterde bolip atirgan proceslerdi monitor arqali baqlaw mûmkin. Monitordiû sûwretleniwler körsetiletugin bölimi, yâgniy ekrani displey (display - sûwretlew) dep ataladi. Hâzirgi payitta ayinm korpusta jiynalgan sûwretlew qunlmalan kompyuter monitori, kompyuter menen birge jaylasqan sûwretlew qunlmalan (mâselen, noutbuk, planshet hämde telefonlarda) displey dep atalmaqta.
Displey tuwn törtmüyeshlik körinisinde bolip, oniû târepleri qatnasi âdette 16 ga 9 siyaqliboladi. Bunnanbasqa, displey târepleri qatnasi 16 ga 10, 4 ke 3, 5 ke 4 siyaqli boliwi da mûmkin. Soügi payitta 21 ge 9 qatnasindagi displeyler islep shiganla baslandi. 16^9 hâm 16x10 qatnasindagi displeyler keü, 21x9 ogada keü, 5x4 qatnaslan kvadrat displeyler dep ataladi.
Pikseller sam boyinsha displeylerden keû tarqalganlan hâm olardiü atamalan tömende keltirilgen:
320x240 CGA (Color Graphic Adapter - reûli grafikaliq qunlma);
640x480 VGA (Video Graphic Adapter - video grafikaliq qunlma);
800x600 SVGA (Super VGA);
1024x768 XVGA (extended VGA - keneyitilgen VGA);
1280x720 HD (High Definition - joqan amqliq);
1280x800 HD+ (HD dan köbirek);
1366x768 WXVGA (Wide XVGA - ken XVGA);
1440x900 HD++ (HD danjâne de köbirek);
1600x900 HD+++ (HD dan jâne de köbirek);
1920x1080 FHD (Full HD - toliq HD);
2560x1440 QHD (Quadra HD - törtlengen HD);
3840x2160 4K (4 kilo - tort min bagana) yaki UHD (Ultra HD - asa HD).
Displey ekrani qatarlarga hâm baganalarga bölinip shigilgan bolip, hâr bir qatar hâm bagana kesilisken jerde piksei dep atahwshi jûdâ kishi süwretleniw bölekleri jaylasqan. Piksellerdin hâr biri öz aldina mânzilge iye hâm erkin basqanhwi mûmkin. Hâr bir piksei ushin yadtan bir bayttan tört baytqa shekem orm ajiratihwi mûmkin. Demek, hâr bir piksei 256 dan 4 milliardqa shekem bolgan reülerden birinde boliwi mûmkin.
Ekrandagi hár bir pikseldiñ ózi úshke bólinedi. Olardan biri qizil, ekinshisi jasil, úshinshisi kók reñde jarqiraydi. Bul reñler tiykargi reñler dep ataladi hám hár túrli qatnasta qosihp, tábiyatta ushirasatugin reñlerdiñ derlik hámmesin jarata aladi.
Kompyuter grafikasi iskerliktiñ sonday túri esaplanadi, onda kompyuter hám arnawh jaratilgan programmalardan paydalanip, súwretleniwler jaratiladi, ámeldegileri sanh kóriniske ótkeriledi, qayta islenedi, saqlanadi hám qolayh kóriniste súwretlenedi.
Kompyuter grafikasi ótken ásirdiñ 70—80-jillannan baslap kennen tarqala basladi. Házirgi kúnde kompyuter grafikasi sonshelli rawajlangan, omñ mútájliklerin qanaatlandinw kompyuter texnikasiniñ jedel rawaj- lamwimñ tiykargi sebeplerinen biri bohp qalmaqta.
Kompyuter grafikasi ilim-pánge, isbilermenlikke, kórkem óner hám sportqa da tiyisli bohp, bárshe salalarda keñ qollamladi. Kompyuter grafikasi boyinsha hár jili kóplegen konferenciyalar ótkeriledi, ilimiy jurnallar hám oqiw qollanbalar baspadan shiganladi, dissertaciyalar qorgaladi.
Hár jili bir neshe júz milliard dollarhq kompyuter grafikasi ónimleri islep shiganladi hám satiladi. Kórkem óner dúrdanalan jaratiladi. Kompyuter grafikasi tiykannda jaratilgan elektron oyinlar boyinsha jáhán birinshilikleri ótkeriledi hám olarda millionlagan qatnasiwshilar qatnasadi.
Kompyuter grafikasi neniñ súwretin jaratiwina qarap tómendegi klaslarga bólinedi: 1) stacionar (turaqh) yaki ápiwayi grafika; 2) kompyuter animaciyasi; 3) multimedia.
Ápiwayi grafika waqit ótiwi menen ózgermeytugin súwretleniwlerdi jaratiw menen shugillanadi. Olarga misal sipatinda súwretler, fotosúwretler, sizilma- lardi keltiriw múmkin. Kompyuter animaciyasi waqit ótiwi menen ózgeretugin súwretleniwler jaratadi. Máselen, multfilmler, videoklip hám videorolikler.
Multimedia ónimleri súwretler hám animaciya menen birge basqa túrdegi informaciyalardi, máselen dawis hám tekstti de qamtip aladi. Multimediamú ózine tán tárepi omñ interjedelligi bohp, onda bir onnnan ekinshi onnga ótiw imkaniyati kózde tutilgan boladi. Multimediaga ayqin misal sipatinda pútkil álem ton — WWWdi, ondagi WWW saytlar hám WWW-betlerdi keltiriw múmkin.
Qaysi tarawda qollaniliwina qarap, grafika tómendegi túrlerge bólinedi:

1. 
   Ilimiy grafika. Ilimiy izleniwler hám olardiñ nátiyjelerin súwretlew ushin.
   
2. 
   Kommerciyaliq grafika. Ekonomikaliq kórsetkishler hám proceslerdi ayqin kórsete biliw ushin xizmet etedi.
   
3. 
   Konstruktorliq grafika. Ekonomika, texnika, qurilis hám basqa salalarda joybarlaw islerin añsatlastmw, jaqsilaw, jedellestiriw hám avtomatlastinwdi támiyinleydi.
   
4. 
   Illyustrativlik grafika. Xizmet kórsetiwdiñ hár túrli salalarmda bezew islerinde paydalamladi.
   
5. 
   Kórkem grafika. Kórkem óner shigarmalann jaratiwda keñ qollamladi.
   

YADTA SAQLAÑ!
Hár bir pikseldiú reñi qizil, jasil hám kók reúlerdiñ hár túrli qatnastagi aralapasi bohp tabiladi.
Ж SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1. 
   Videokarta qanday waziypa atqanwin túsindirip beriñ.
   
2. 
   Kompyuter ekramnda súwretleniwler qalay jaratiladi?
   
3. 
   Monitor, displey dep nege aytiladi? Olardiñ qanday parqi bar?
   
4. 
   Piksel degende neni túsinesiz?
   
5. 
   Kompyuter grafikasimñ túrleri hám klaslann ay tip beriñ.
   
6. 
   Diagonal! 20 dyum hám ólshemleri 4x3, 5x4, 16x9, 16x10 qatnasta bolgan monitorlardi bir sizilmada súwretleñ hám olardi sahstinñ.
   

ÚYGE TAPSÍRMA
UHD túrindegi ekrandi siziñ. Omñ oñ joqargi múyeshine basqa túrdegi ekranlardi pikseller sanina qarap jaylastinñ. Olardiñ may- danlarmiñ qatnasin tabiñ.