Shaxmat o'yinlari

Shaxmatchilarning intellektual faoliyatining xususiyatlari 19 asrning oxiridan boshlab psixologlarga qiziqish uyg'otdi. Ushbu sohadagi birinchi tadqiqotchi frantsuz psixologi Alfred Bine edi. 1894 yilda Parijda nashr etilgan "psixologiya des grands calculateurs et joueurs d'cchecs" nomli asarida u shaxmatchilarning xotirasi va aqlining nisbati haqida xulosa chiqaradi. "Ko'pgina hollarda shaxmat o'ynash uchun zarur bo'lgan xotira va kombinatsiya qobiliyati o'rtasida tasodif mavjud, ammo bu ikki qobiliyat o'rtasidagi munosabat zarur emas... bundan tashqari, shaxmatchining taxtaga qaramasdan va uning hisoblash kuchi bilan bir vaqtning o'zida olib kelishi mumkin bo'lgan partiyalar soni o'rtasida mutanosiblik yo'q" [3]. Shuni ta'kidlash kerakki, A. Bean tadqiqotining asosiy usuli so'rovnomalar edi. So'rovnomada o'yinning o'ziga xos xususiyatlari haqida savollar berildi ko'r-ko'rona va ko'plab shaxmat ustalari savollarga javob berishdi, Binga ko'ra, har doim samimiy emas. Bu qo'shimcha eksperiment davomida tadqiqotchini aniqlashga muvaffaq bo'ldi - yuqori malakali shaxmatchilar taxtada bu yoki boshqa maydonning rangi haqida o'ylamasdan gapira olmadilar. A. Bean bu xulosani to'liq asoslanmagan deb hisoblash mumkin, chunki shaxmat maydonining rangi shaxmat o'yinida harakat haqida o'ylashda katta rol o'ynamaydi. Va ko'r-ko'rona o'ynayotgan yuqori malakali shaxmatchilar, ehtimol, barcha shaxmat taxtasini va raqamlarni aqliy ko'z bilan ko'rishadi.
Shaxmatchilarning bilim qobiliyatlarini keyingi muhim tadqiqini Sovet olimlari I. N. Dyakov, N. V. Petrovskiy va P. A. Rudik - GTSOLIFK professorlari - 1925 yil Moskvada bo'lib o'tgan xalqaro shaxmat turnirida o'tkazdilar. Turnir ishtirokchilari orasida Emmanuel Lasker va Xose Raul Kapablanka kabi taniqli shaxmatchilar bor edi. Tadqiqotning asosiy maqsadi shaxmatchilarning aqliy faoliyatining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash edi.

Shaxmat o'yinlari katta rivojlanish potentsialiga ega. O'yin va raqobat onlarini, bolalarning qiziqishini va diqqatini, shuningdek, mantiqni rivojlantiradigan intellektual jarayonlarni, nostandart fikrlashni, ijodiy yondashuvni, reaktsiya tezligini va boshqalarni birlashtiradi.
L. I. Bozhovich, V. V. Davydov, L. V. Zankov, A. V. Zaporojets, A. T. Kalitkina, A. G. Kovalev, I. V. Krupin, A. A. Leontiev, D. B. Elkonin va boshqalar kabi zamonaviy tadqiqotchilar bolaning ijodiy qobiliyatlarini yosh o'quvchilarning barkamol, ijtimoiy faol shaxsiyatini shakllantirish muhimligini ta'kidlashadi.
Shaxmat o'yinining pedagogik imkoniyatlarini o'rganish M. A. Beilin, I. A. Levin, V. I. Goncharov, V. G. Grishin, yu.V. Mixaylovoy, A. V. Petrakova, I. G. Sukhina va boshqa ma'lumotlarga bag'ishlangan.
Shaxmat o'ynash jarayonida mantiq, oldindan bilish qobiliyati, harakatlarni rejalashtirish, kontsentratsiyani oshirish rivojlanadi. O'z rejalarini amalga oshirish, muammolarni hal qilishning yangi usullarini taklif qilish qobiliyati ta'lim jarayonida ham, kundalik hayotda ham yosh o'quvchilarning o'zini o'zi anglashi va o'zini namoyon qilishiga yordam beradi.
Vaziyatni har tomondan o‘rganish qobiliyati
Yaxshi shaxmatchi oldinga harakat qilish va raqibning turli xil holatlarini taxmin qilishi mumkin. Bu faqatgina strateglar uchun muhim emas. Dunyoga har tomondan nazar solish qobiliyati bolada hamdardlikni rivojlantiradi va odamlar bilan tez til topishishga yordam beradi. Shaxmatda raqibni hurmat qilish, his-tuyg‘ularni boshqarish va mag‘lubiyatga uchratish juda muhim. Bu fazilatlarning barchasi o‘yindagina emas, balki hayotda ham muhim hisoblanadi.
Mustahkam xotira
Shaxmat o‘ynash uchun ko‘plab harakatlarni eslab qolish kerak. Bu xotiraning barcha turlarini rivojlantiradi. Keyinchalik ushbu ko‘nikmalar tibbiyot, dasturlash yoki xoreografiyaga qiziqqan bolalar uchun ham foydali bo‘lishi mumkin.

Mantiq
Bu shaxmat o‘ynashning eng asosiy foydasi sanaladi. Chunki o‘yin tahlil va harakatlar ketma-ketligiga asoslangan. Shaxmatchi bo‘layotgan voqealarni kuzatibgina qolmay, balki xulosa chiqarib, o‘z rejasini tuzishi ham kerak. Shuning uchun ham shaxmat o‘yinida hech narsa tasodifan ro‘y bermaydi. Barchasi aniq rejaga asosan amalga oshiriladi. Mantiqiy fikrlash – bolaga turli xil hayotiy vazifalarni yengish uchun zarurdir – kunni rejalashtirish, qaror qabul qilish va savollarga javob bera olish kabi.

Ijodiy fikrlash
Shaxmatchilar nafaqat o‘z harakati va kombinatsiyalarini oldindan rejalashtirishni biladi, balki jarayon davomida rejalariga o‘zgartirish ham kiritadi. Bu esa kerakli natijaga erishish uchun ijodiy fikrlash qobiliyatini shakllantiradi. Shaxmat o‘ynash bolaga nafaqat ma’lum bir muammoni hal qilishga, balki o‘zini hamda atrofdagilarni yaxshiroq tushunishga ham yordam beradi. Shaxmat ixlosmandlari orasida buyuklardan Albert Eynshteyn, Uilyam Shekspir, Frederik Shopen, Mixail Bulgakov, Salvador Dali va bugungi kun yulduzlaridan Leonardo Di Kaprio, Bill Geyts, Madonna va Uill Smitlar ham bor.