Sharq va ovro‘po mamlakatlarida estetik qarashlar tarixi

Estеtik did

Estetik did murakkab va ko‘p qirralidir. Estetik did iflsoniling fikr-mulohazalari, xulq-atvori, xatti-harakatlari, modeliy v;i ma’naviy ijodkorligi orqali namoyon bo‘ladi. Estetik did voqea-hodisalarning estetik sifatlarini inson tomonidan idrok etmoq va baholamoq jarayonida olinadigan qoniqish yoki qoniqmaslik tuyg‘usi orqali ifoda topadi. Estetik did zaminida go‘zallikni xunuklikdan ajrata bilish va undan beg‘araz shodlanish, lazzatlanish qobiliyati yotadi. Estetik did his-tuyg‘ular bilan ish ko‘radi, ya’ni hayot go‘zalliklari va voqealarni his eta bilish, voqeali to‘qnashuvlarda farqlay olish qobiliyati orqali namoyon bo‘ladi.

Estetik did odamlarning dunyoqarashi, ayniqsa, estetik qarashlari orqali yorqinroq ko‘rinadi. Lekin estetik qarashlar va bilimlar hamma vaqt ham estetik didni ifodalamaydi. Ba’zan inson muayyan estetik qarashlar va estetik bilimlarga ega bo‘la turib ham, pas yoki rivojlanmagan estetik did egasi bo‘lib qolishi mumkin.

Musiqa eshita olish qobiliyati va bu jihatdan estetik didni tarbiyalash masalasi sharq allomalaridan Forobiyning mulohazalaridan chetda qolmaydi.

Insonning ibtidosida avvalo, «oziqlantiruvchi quvvat» paydo bo‘lib, uning yordamida inson oziqlanadi. S’hundan so‘ng «tashqi va ichki quvvatlar» yuzaga keladi. «Tashqi quvvat», ya’ni bevosita tashqi ta’sir natijasida sezgi a’zolari orqali vujudga keladi.

Tashqi quvvatlar besh turlidir:

teri-badan sezgisi;

ta’m bilish sezgisi;

hid bilish sezgisi;

yeshitish sezgisi;

ko‘rish sezgisi.

Bularning hammasi hissiyot quvvati deb ataladi. Ichki quvvat-larga:

yesda olib qolish;

xayol (xotira, tasavvur);

his-tuyg‘u;

nutq (fikrlash) quvvatlari kiradi.

Bunda u aqliy bilish nazariyasi bosqichini nazarda tutadi.

Abu Rayhon Beruniy his-tuyg‘u a’zolari haqida quyidagicha ta’rif keltiradi: «Ularni pancha modali, ya’ni besh ona deb ataydilar va sezish orqali bilinadigan beshta narsalar:

Sodda unsur bo‘lgan osmon - shabada, ya’ni eshitilib bilinadigan.

S’hamol - sparma, ya’ni tegib bilinadigan.

Olov - ro‘pa, ya’ni ko‘rib bilinadigan.

Suv - rasa, ya’ni tatilib bilinadigan.

Tuproq - gandxa, ya’ni hidlanib bilinadigan narsalardir.