«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

psixologik ruhiyat nazariya-
sidir
. Nazariya tarafdorlari Petrojitskiy, Tardu, Freyd va
bosh qalar davlat vujudga kelishini insonning ruhi 
-
yatidagi o‘zgarishlar bilan bog‘laydilar. Ayrim shaxslar
o‘z ruhi 
yatlarida, istaklarida boshqalarni o‘ziga
bo‘ysundi rish, o‘zgalar ustidan hukmronlik qi 
lish qo-
biliyatiga ega bo‘lganliklari sababli o‘zlarini hukmron
shaxs sifatida ko‘rsatadilar. Boshqalar esa o‘zida shu
shaxslarga bo‘ysunish, ularning qo‘l ostida xizmat qi lish
kabi ruhiy tushkunlik sezadi. Buning natijasida hukm-
ron va bo‘ysunuvchi shaxslar vujudga keladi.
Mustaqil fan – yurisprudensiyaning vujudga keltiri -
lishi qadimgi grek tafakkurining katta yutuqlaridan biri
bo‘ldi. Rimlik huquqshunoslar davlat va huquq naza 
-
riyasi sohasidagi siyosiy-huquqiy muammolarning keng
yig‘indisini hamda huquqning alohida tarmoqlarini
puxta ishlab chiqdilar va bu bilan siyosiy-huquqiy
ta’limotlarning keyingi rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdilar.
O‘rta asrlarning siyosiy-huquqiy tafakkuri dinning
juda  katta ta’siri ostida shakllanib va rivojlanib, antik
davrning bir qancha muhim g‘oyalarini o‘z tarixiy
sharoitlaridan kelib chiqib idrok qildi va rivojlantirdi.
Masalan, ilk o‘rta asrlarning ilohiyot olimi Foma
Akvinskiy davlatning xristianlik doktrinasini o‘z asarla -
rida Arastuning «Siyosat» asari negizida rivojlantirishga
harakat qiladi. Uning fikricha, davlat insonning bir-
I  b o b.  Davlat va huquq nazariyasi

---

12
Huquqshunoslik
lashishga bo‘lgan ta 
biiy intilishi natijasidir, lekin
davlatchilikning qaror to 
pish tartibi olamning xudo
tomonidan bino qilinishiga o‘xshashdir. Dastlab narsalar
paydo bo‘ladi, so‘ngra ularga xos bo‘lgan va zifalardan
kelib chiqqan holda ular tabaqalashtiriladi. Monarx esa
xudo singari bu narsalar uyumiga uyushqoqlik va tartib
beradi, keyin esa ularni bosh 
qara boshlaydi. Hoki 
-
miyatning mohiyati, Arastu 
ning fikricha, hukmdorlar
bilan bo‘ysu nuv chi larning mu nosabati tartibidir, bunda
insoniyat iyerarxiyasining yuqorisida turgan shaxslarning
irodasi quyi tabaqalarni boshqarib boradi.
Bu davrda Markaziy Osiyo xalqlari siyosiy-huquqiy
tafakkur taraqqiyotida katta yutuqlarga erishdilar. V–VI
asrlarda Markaziy Osiyo hududida ko‘tarilgan xalq
qo‘zg‘olonining yo‘lboshchisi Mazdak ta’limoti bu ji-
hatdan qiziqish uyg‘otadi. Uning odamlar tengligi to‘g‘ -
risidagi ta’limoti keng yoyildi. Hoshim ibn Ho 
shim
(Muqanna) uning g‘oyalari izdoshi edi. IX–X asrlarda
yashagan Abu Nosir al-Forobiy oqilona davlat tuzumi
to‘g‘risidagi tasavvurlarga, ayniqsa, salmoqli hissa
qo‘shdi. Uni Gegel Sharqning Aflotuni deb atagan edi.
Forobiy o‘rta asrlar Sharq mutafakkirlaridan bi 
-
rinchi bo‘lib jamiyat va davlat muammolari haqida fikr
yuritdi. Uning «Fozil odamlar shahri», «Qonun 
lar
haqida kitob» («Kitob fi-l navomis»), «Baxt-saodatga
erishish yo‘llari haqida risola» («Risola fi-t tanbih ala
asbob al-saodat»), «Shaharni boshqarish» («As-siyosat
al-mada niyat»), «Fazilatli xulqlar» («As-siyrat al-fazi-
lat») asarlarida ijtimoiy turmush to‘g‘risidagi fan,
uning vazifasi, jamoat birlashmala rining kelib chiqishi,
tarkibi va turlari bayon qilinadi, insoniyat jamiyati
shakllari haqida so‘z yuritiladi. 
Olim shahar-davlat; davlat birlashmasining o‘ziga
xosligi xususiyatlari va turmushi; davlatning funk 
-
siyalari va uni boshqarish shakllari; davlat bi 
r lash -
masining vazifalari va pirovard maqsadi; yalpi birla 
-

---

13
shish ga erishish yo‘llari va usullari kabi tushunchalarga
aniqlik kiritdi.
Forobiy davlatning paydo bo‘lishi va uning faoli 
-
yatini odamlarning birlashishga bo‘lgan tabiiy intilishi
natijasi, deb qaradi. U har bir kishining pirovard
maqsadi baxt-saodatga erishishdadir, deb bildi. 
Lekin inson yolg‘iz o‘zi baxt-saodatga erisha ol-
maydi. Buning uchun ko‘plab kishilarning birgalikdagi
sa’y-harakati, zarur shart-sharoit yaratadigan, odamlar
faoli yatini yo‘naltiradigan muayyan ijtimoiy tashkilot
zarur. Davlat mana shunday ijtimoiy tash 
kilot hisob 
-
lanadi.
Forobiy davlat boshqarish shakli cheklanmagan
monarxiya bo‘lishi tarafdori edi. Hukmdor aql-zakovat -
li, bilimdon bo‘lishi va uning atrofidagilar ham shunday
fazilatli bo‘lishlari darkor deb bilar edi. Forobiyning ijti-
moiy-siyosiy ta’limoti Ibn Maskavit asarlarida yanada
rivojlantirildi. Umumiy baxt-saodat va ideal ijtimoiy bir-
lashish g‘oyasi Sharqning Abu Rayhon Beruniy va Abu
Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlarini ham ilhomlantirdi.
Buyuk o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Na 
voiy
Markaziy Osiyodagi ijtimoiy-siyosiy g‘oyalar rivojla nishi
tarixida muhim o‘rin tutadi. Uning davlat to‘g‘ri sidagi
qarashlari ning asosiy qoidalari «Saddi Iskan 
dariy»,
«Vaqfiya», «Ajam podsholari tarixi» asarlarida bayon
qilingan.
Buyuk shoir va faylasuf Mirzo Bedil davlatni in-
soniyat jamiyatining boylar va kambag‘allarga, eziluv 
-
chi va ezuv chilarga bo‘linishi natijasida kelib chiqqan,
deb tushuntiradi.
Davlat va huquq muammolariga Ahmad Mah 
-
mud – Ahmad Donish ham doimo e’tibor bergan.
«Davlat,
– deb qayd etadi A. Donish, – 
xalq bilan
podsho o‘rtasida xalqni talon-taroj va o‘g‘irlikdan hi-
moya qilish maqsadida tuzilgan shartnoma natijasida
shakllanadi».
I  b o b.  Davlat va huquq nazariyasi

---

14
Huquqshunoslik
XIX va XX asr oralig‘ida yashagan va ijod etgan
o‘zbek demokratik tafakkurining yana bir vakili
Muqimiy (Muhammad Aminxo‘ja Muqimiy) nafaqat
feodal tar tiblarini, balki yangidan paydo bo‘lgan eks  p -
 lua   tatorlarni, Turkistondagi rus ma’muriyatini tanqid
qilib chiqdi. Muqimiy Furqatdan farqli ravishda islohot-
larga ishonmas edi. U mavjud davlat hokimiyati
to‘laligicha boylarga bog‘liq, ular xalq manfaatlarini
hech qachon hisobga olgan emas va olmaydi, deb ta’kid-
lar edi.
Davlat va huquq nazariyasi mustaqil huquq sohala -
rini o‘rganuvchi alohida fanlar uchun metodo logik asos
bo‘ladi. Bu fan davlat va huquqning vujudga kelishi va
rivojlanishini, davlat va huquq haqidagi nazariy bilim-
larni, davlat va huquqning vu 
jud ga kelishi, mohiyati,
turli tiplari, shakllari, funk 
siyalari, davlat apparatini
o‘rgatadi. Turli tipdagi davlatlarning rivojlanishini, mo-
hiyatini, mazmunini, huquq tushunchasini, huquqiy
normalarni, huquq shakllarini, qonuniylikni, yuridik ja -
vob   garlik, huquq buzarlik va kelajakda davlat va huquq -
ning rivojlanish taraqqiyotini o‘rgatuvchi fandir.
Davlat va huquq nazariyasi fan tomonidan davlat va
huquq masalasini o‘rganib qolmasdan, balki Falsafa,
Iqtisodiyot nazariyasi, Siyosatshunoslik kabi fanlarda
ham o‘rganiladi. Bu fanlar jamiyat, tabiat taraqqi 
-
yotining umumiy qonunlarini ochib beradi hamda
jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotini yorita-
di va ilmiy tomondan izohlab beradi. Davlat va hu quq -
ning vujudga kelishi va rivojlanishi ilmiy negizga tayan-
gan holda davlat va huquqning tabiatini, mohi 
yatini,
rivojlanishini va qonuniyatlarini ochib beradi. Bu fan
davlat va huquqni o‘rganuvchi yuridik fanlar tizimini
boshqaradi va ular bilan uzviy bog‘liqdir. Bu fan davlat
va huquq, siyosat, demokratiya, qonunchilik, hu quqiy
tartibot, huquqiy munosabatlar, huquq buzarlik, yuridik
javobgarlik kabi masalalarni ishlab chiqadi.

---

15
Davlat va huquq nazariyasi uning kelib chiqishi
haqidagi yangi bilimlar bilan boyishda davom etmoq-
da, davlat va huquqning mohiyati va funksiyalarida
sinfiylik va umumijtimoiy nisbatlarning qo‘shilishi yuz
bermoqda. Hozirgi zamon davlat va huquq nazariyasi-
ni baholashga yangicha yondashuvlar zarur. Respub 
-
likaning rivojlanish bosqichida unda yuz berayotgan
davlat va huquqiy jarayonlar, huquqiy davlatda fuqa 
-
rolik jamiyati muammolari o‘z yechimini kutmoqda.