«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

Sehrli ertaklar

O‘zbek xalq ertaklarining salmoqli qismi sehrli ertaklardan

iboratdir. Mashhur va taniqli folklorshunos olimlarning

ta’kidlashicha, turli xalqlar ijodida uchraydigan

ertaklar orasida eng bir-biriga o‘xshash mazmunga ega

ekani sehrli ertaklardir. Bunday ertaklarni ko‘pincha

asar qahramoniga nimanidir yetishmasligi, qahramonning

bu narsaga ega bo‘lishi, qandaydir ishni taqiqlash, kuchli

raqibning mavjudligi, havfli safarga chiqish kabi

lavhalar birlashtirib turadi. Eng muhimi sehrli ertaklarda

turli mo‘jizalar, afsungarliklar, fantastik tasvirlar

yetakchilik qiladi. Chunonchi, Hamid Olimjon ≪Oygul

bilan Baxtiyor≫ dostonining boshlanishida aytgan: ≪o‘zi

uchar gilamlar≫, ≪o‘t bog‘lagan qa notlar≫, ≪beqanot uchgan

otlar≫, ≪qiz bo‘lib ochilgan gul≫, ≪so‘ylaguvchi

devorlar≫, ≪bola bo‘p qolgan chollar≫ kabi misralar

aynan sehrli ertaklar ta’rifiga to‘g‘ri keladi.

Sehrli ertaklarda mifologik dunyoqarash belgilari alohida,

aniq seziladi. Chunki uzoq qadim zamonlarda totem

hisoblangan ilon, semurg‘ va fetish hisoblangan yer,

quyosh, suv kabi tushunchalar an’ana bo‘lib mazkur ertaklarga

o‘tgan. Natijada, ≪Semurg‘≫, ≪Devbachcha≫,

≪Yalmog‘iz≫, ≪Mehrigiyo≫, ≪Mohis tara≫, ≪Ur to‘qmoq≫

kabi namunalar xalq orasida ajdodlarimizning fantastik xa -

yolga berilishi mahsuli sifatida shuhrat topdi. Avvalgi

mavzularda qayd etganimizdek, televidenie, telefon, masofa

orqali boshqariladigan qurilmalar, samolyot, avtomobillarning

paydo bo‘lishi ko‘p jihatdan sehrli ertaklardagi

orzular natijasi sifatida baholanishi mumkin.

Sehrli ertaklar mavzularining xilma-xilligi bilan ham

e’tiborni o‘ziga jalb qiladi. Ularda turli sarguzashtlar,

mo‘’jizaviy hayot tasviri, adolatning g‘alaba qilishi, insoniy

68

fazilat madhi keng o‘rin olgan. Bunday asarlarda ayniqsa

tasvir san’atlaridan mubolag‘adan qayta-qayta foydalaniladi.

Eng muhimi tinglovchi yoki kitobxon mubolag‘alarning

birontasiga shubha bilan qaramaydi. Masalan, ≪Mohistara≫

ertagida yugurayotgan kiyik oyog‘i ostidan duru gavharlar

sochiladi. ≪Ota vasiyati≫ ertagida tutatqi tutatilgani zahoti

kenja o‘g‘il qarshisida anjomlangan ot paydo bo‘ladi.

Ammo bunday mo‘jizalarning sodir bo‘lishi hech kimda

shubha uyg‘otmaydi.

Sehrli ertaklarda tilsimli narsa — predmetlar haqida ham

fikr yuritilgan. Masalan, daryoga aylangan oyna, changalzorga

aylangan taroq kabi tasvirlarga keng o‘rin beriladi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, sehrli ertaklar halqning

nisbatan qadimgi ijod mahsulidir. Ularda inson xayoli

naqadar cheksiz ekani namoyon bo‘ladi. Shuningdek,

ajdodlarimiz turmush qiyinchiliklaridan tashvishga tushgan

paytlarida bu asarlar ularga umid bag‘ishlagan. Ularda kelajakka

ishonch ruhini uyg‘otgan. Mazkur ertaklarni so‘z

san’atining mukammal namunalari sifatida baholash uchun

ham asos yetarlidir.