«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Paleozoy
570 mln yil
Perm, 55
Sudralib yuruvchilar rivojlangan. Yirtqich tishli kaltakesaklar 
kelib chiqqan. Trilobitlar qirilgan. Ochiq urug‘li o‘simliklar-
ning xilma-xilligi ortgan
Toshko‘mir,  
75 – 65
Suvda hamda quruqlikda yashovchilar keng tarqalgan. Dastlab-
ki  sudralib  yuruvchilar  paydo  bo‘lgan.  Uchuvchi  hasharotlar, 
o‘rgimchaklar paydo bo‘lgan. Trilobitlar kamaygan. Qirqquloq-
lar avj olib rivojlangan. Ochiq urug‘li o‘simliklar paydo bo‘lgan 
Devon, 60
Qalqondorlar  kamaygan.  Panjaqanotli  baliqlar,  stegosefallar 
paydo bo‘lgan. Yuksak sporali o‘simliklar kelib chiqqan 
Silur, 30
Trilobitlar va korall poliplari avj olib rivojlangan. O‘sim-
liklar quruqlikka chiqqan. Suvo‘tlar keng tarqalgan
Ordovik, 60 
Kembriy, 70
Dengiz  umurtqasiz  hayvonlari  kovakichlilar,  halqali  chu-
valchanglar, molluskalar, trilobitlar keng tarqalgan. Jag‘siz 
umurtqali hayvonlar – qalqondor baliqlar paydo bo‘lgan

---

164
Birinchi  avtotrof  organizmlar  karbonat  angidridni  yutib,  kislorod  ajratib, 
atmosferaning  tarkibini  o‘zgartirgan.  Natijada  atmosferada  karbonat  angidrid 
miqdori  kamayib,  kislorod  miqdori  tobora  ko‘payib  borgan. 
Atmosferaning  yuqori  qatlamlarida  elektrokimyoviy  jarayonlar  ta’sirida 
kisloroddan  ozon  ekrani  hosil  bo‘lgan.  Ozon  ekrani  Yer  yuzidagi  tirik 
organizmlarni  quyoshning  ultrabinafsha  nurlari  va  kosmik  nurlarining 
halokatli  ta’siridan  himoya  qilgan.  Bunday  qulay  sharoitda  dengiz  yuzasida 
tirik  organizmlar  yanada  ko‘paya  borgan.
Atmosferada  erkin  kislorodning  ko‘payishi  Yer  yuzasida  aerob  tipda 
kislorod  bilan  nafas  oluvchi  organizmlarning  va  ko‘p  hujayralilarning  kelib 
chiqishiga  zamin  yaratgan.
Dengizda  yashovchi  avtotrof  organizmlar  keragidan  ortiqcha  kislorod   
hosil  qilgan  va  aerob  organizmlarning  yanada  tez  rivojlanishiga  sabab 
bo‘lgan.  Aerob  nafas  olish  jarayonida  moddalar  parchalanishi  tufayli  ko‘p 
energiya  ajralgan.  Ko‘p  energiya  esa  organizmlarning  morfologik  va  fiziolo-
gik  jihatdan  murakkablashishga  imkon  yaratadi. 
Organik  olam  evolutsiyasidagi  muhim  ho-
disalardan  biri  tirik  organizmlarning  qu ruq-
likka  chiqishidir.  Olimlarning  fikriga  ko‘ra, 
quruqlikka  dastlab  bakteriyalar  va  sianobak-
teriyalar  eukariotlar  paydo  bo‘lishidan  3,5–
3,2  mlrd  yil  avval  chiqqan.  Tuproqning 
paydo  bo‘lishi  prokariotlarning  quruqlikka 
chiqishi  bilan  bog‘liq.  500– 450  mln  yil  avval 
eukariot  organizmlar  –  o‘simliklar,  so‘ngra 
hayvonlar  quruqlikka  chiqqan.  Shu  davrdan 
boshlab organik olam evolutsiyasi nafaqat suv 
muhitida,  balki  quruqlik-havo  muhitida  ham 
davom  etgan. 
Dastlabki  quruqlik  o‘simliklari  sernam 
yerlarda  o‘sishga  moslashgan,  qirilib  ketgan  –  
50-rasm. 
Dastlabki quruqlik 
o‘simliklari: 1 – riniya; 2 – kuk-
soniya.
1
2
Umurtqasizlarning  barcha  tip  vakillari  yashagan.  Bir  hu-
jayralilar, kovakichlilar, chuvalchanglar, molluskalar, ignatan-
lilar, trilobitlar keng tarqalgan. Dastlabki xordalilar – boshske-
letsizlar paydo bo‘lgan