«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

71-rasm.
 Suvda hamda 
quruqlikda yashovchi-
lar yura gining tuzilishi: 
1 – o‘ng bo‘lmacha; 
2 – qorincha; 3 – chap 
bo‘lmacha; 4 – arterial 
konus; 5 – o‘pka arteri-
yalari; 6 – uyqu arteri-
yalari; 7 – aorta yoylari.
72-rasm. 
Sudralib yuruv-
chilar yuragining tuzili-
shi: 1 – o‘ng bo‘lmacha; 
2 – chap bo‘lmacha; 
3 – qorincha; 4 – kovak 
vena; 5 – o‘pka venasi; 
6 – o‘pka arteriyasi;  
7 – o‘ng aorta yoyi;  
8 – chap aorta yoyi.
8
5
5
6
6
7
7
1
1
2
2
3
3
4
4

---

221
73-rasm. 
Qush yura- 
gining tuzilishi:  
1 – o‘ng bo‘lmacha;  
2 – o‘ng qorincha;  
3 – chap bo‘lmacha;  
4 – chap qorincha; 
5 – o‘ng aorta yoyi; 
 6 – o‘pka arteriyasi; 
7 – o‘pka venalari; 
8 – kovak vena.
74-rasm.
 Sut emizuvchi-
lar yuragining tuzilishi.
1 – o‘ng bo‘lmacha; 
2 – o‘ng qorincha;
3 – chap bo‘lmacha; 
4 – chap qorincha;
5 – chap aorta yoyi; 
6 – o‘pka arteriyasi; 
7 – kovak vena;
8 – o‘pka venalari.
Kichik  qon  aylanish  doirasi  yurak  qorinchasidan 
chiqib,  o‘pkada  kislorodga  to‘yinib,  chap  bo‘lmaga 
quyiladi.  Chap  va  o‘ng  bo‘lmalardagi  qon  yurak 
qorinchasiga  o‘tadi.  Yurak  qorinchasida  venoz  va 
arterial  qon  qisman  aralashadi.  Yurak  qorinchasidan 
qon  aylanishining katta doirasi boshlanadi. U  organ, 
to‘qima va hujayralardagi gaz almashinuvida ishtirok 
etib,  yurakning  o‘ng  bo‘lmachasiga  kelib  quyiladi. 
Sudralib  yuruvchilarning  arteriya  qon  tomirlarida 
aralash  (venoz  va  arterial)  qon  bo‘lganligi  sababli, 
moddalar almashinuvida kam energiya hosil bo‘ladi. 
Bu  energiya  hayvonning  hayotiy  jarayonlari  uchun 
sarf  bo‘ladi.  Moddalar  almashinuvida  kam  energiya 
hosil  bo‘lganligi  sababli  ular  sovuqqonli  sanaladi 
(72-rasm).
Qushlar  va  sutemizuvchilarning  yuragi  to‘rt 
kamerali,  arterial  va  venoz  qon  aralashmaydi. 
Ular  issiqqonli  hayvonlar  hisoblanadi.  Qushlarda 
qon  suyak  ko‘migi  va  taloqda  hosil  bo‘ladi. 
Yuragi  o‘ng  va  chap  bo‘lmacha,  o‘ng  va  chap 
qorin cha dan  iborat.  Yurakning  chap  tomonida 
arterial  qon,  o‘ng  tomonida  venoz  qon  bo‘ladi. 
Chap  qorinchadan  boshlangan  o‘ng  aorta  ravog‘i 
yurakni  o‘ngdan  aylanib,  tanani  arterial  qon  bilan 
ta’minlaydi. Qushlarda aorta o‘ngdan aylanishi bilan 
sutemizuvchilardan  farq  qiladi.  Tanadagi  organ 
va  to‘qimalarda  gaz  almashinuvidan  hosil  bo‘lgan 
venoz  qon  jigar  orqali  kovak  venalarga  va  ulardan 
yurakning  o‘ng  bo‘lmasiga,  o‘pkadan  keladigan 
arterial  qon  esa,  chap  bo‘lmachaga  quyiladi.  Qush-
larda  yurak  minutiga  500  marta  uradi.  Chunki, 
ularda  moddalar  almashinuvi  jadal,  tana  harorati 
baland,  +42°C  ni  tashkil  qiladi  (73-rasm). 
Sutemizuvchilar  eng  yuksak  darajada  tuzilgan 
hayvonlardir.  Ularda  qon  suyak  ko‘migi,  taloq  va 
limfa  bezlarida  hosil  bo‘ladi.  Xuddi  qushlardagi 
8
5
6
7
1
2
3
4
8
5
6
7
1
2
3
4

---

222
singari  katta  va  kichik  qon  aylanish  doirasi  butunlay  ajralgan.  Chap 
qorinchadan chiqqan aorta yurakni chapdan aylanib, to‘sh suyagining orqasida 
ravoqni  hosil  qilib,  umurtqa  pog‘onasi  bo‘ylab  tanaga  tarqaladi  (74-rasm).
Qon  aylanish  sistemasining  evolutsiyasida  asosan  3  ta  bosqich  ko‘zga 
tashlanadi.
1.  Yurakning  paydo  bo‘lishi  va  yurak  kameralari  sonining  ortishi.
2.  Qon  aylanishining  ikkita  –  katta  va  kichik  doirali  bo‘lishi.
3.  Yurakning  chap  arterial  va  o‘ng  venoz  bo‘laklarga  ajralishi.
Evolutsiyaning  quyi  bosqichlarida  qon  hujayralarining  xilma-xilligi  ko‘proq 
kuzatiladi.  Tabiiy  tanlanish  natijasida  sutemizuvchilarda  bu  xilma-xillik  kamayadi 
va  qon  hujayralarining  eng  asosiy  shakllarigina  saqlanib  qoladi.  Shunday  qilib, 
qon  aylanish  sistemasi  evolutsiyasida  qon  hujay ra lari ning  takomillashishi  qon 
shaklli  elementlari  tuzilishi  va  funksi yasining  o‘zgarishiga  sabab  bo‘lgan.