«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Turning  fazoviy  strukturasi  –  populatsiya  individlarining  o‘zlari 
egallagan hudud da tarqalishi. Turlarning biotopda ham gorizontal, ham vertikal 
yo‘nalishlarda  ma’lum  qonuniyat  asosida  taqsimlanishi  biotsenozning  fazoviy 

---

87
strukturasini  belgilaydi.  Biotsenozga  vertikal  yaruslilik  va  gorizontal    mozaik 
struktura  xosdir. 
Quruqlik  biotsenozlarida  vertikal  strukturaning  shakllanishida  bo‘yi  tur licha 
balandlikdagi  o‘simliklar  asosiy  rol  o‘ynaydi.  Yarus  –  biotsenozda  birga likda 
o‘sadigan,  bir-biridan  balandligi  bilan  farqlanadigan  turli  guruhlarga  man sub 
bo‘lgan o‘simlik turlaridir. Turli yaruslar o‘simliklarning xilma-xil hayotiy shakl- 
 la ridan hosil bo‘ladi. Yuqori yarusni yorug‘sevar o‘simliklar tashkil etadi. Past ki 
yarusda  soyaga  chidamlilari,  eng  quyida  esa  soyasevar  o‘simlik  turlari  o‘sadi.
O‘simliklarning  bunday  joylashishi  quyosh  energiyasini  to‘liq  o‘zlashti-
rilishini ta’minlaydi. Birinchi yarusni baland daraxtlar (eman, terak, shumtol, 
jo‘ka),  ikkinchi  yarusni  unchalik  baland  bo‘lmagan  daraxtlar  (yovvoyi  olma, 
nok,  chetan)  tashkil  qiladi.  Uchinchi  yarus  butalar  (o‘rmon  yong‘og‘i, 
kalina), to‘rtinchisi baland o‘tlar va chala butalardan, beshinchi yarus baland 
bo‘lmagan  o‘tlar  (yertut,  yo‘sinlar)dan  tashkil  topgan  (19-rasm).   
Biotsenozdagi hayvon turlarining tarqalishi fitosenozning muayyan yaruslariga 
bog‘liq  bo‘ladi.  Birinchi  yarusda  daraxtlarning  barglari  bilan  oziqlanadigan 
hasharotlar  uchraydi.  Ikkinchi  yarusni  qushlar  va  daraxtlarning  tanasidagi 
zararkunandalar  –  po‘stloqxo‘r  va  mo‘ylovdor  qo‘ng‘izlar  egallaydi.  Keyingi 
pog‘onalarda  yirtqich  va  tuyoqli  hayvonlar,  qushlar,  kemiruvchilar  yashay-
di.  Beshinchi  yarus  kanalar,  ko‘poyoqlilar  va  boshqa  mayda  hayvonlarga  boy 
bo‘ladi. 
Yaruslilikning  paydo  bo‘lishi  har  xil  turlarning  bir-biriga  uzoq  muddat 
davomida  moslanishlari  va  turlararo  munosabatlarning  shakllanishi  natija si-
dir.  Yaruslilik  turlarning  yashash  joyi,  yorug‘lik  va  oziq  manbayiga  bo‘l-
gan  raqobatini  sezilarli  darajada  pasaytiradi.  Natijada  maydon  birligidagi 
19-rasm. 
Bargli o‘rmonning vertikal strukturasi (yarusliligi).
O‘tlar
Butalar
Yorug‘sevar 
daraxtlar
Soyaga chidamli 
daraxtlar
Yaruslar

---

88
organizmlar  soni  ortadi,  biotopning  resurslaridan  to‘liq  va  ratsional 
foydalaniladi.