«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Etologik (xulq-atvor) struktura – 
populatsiya  individlari  o‘rtasida  tarkib 
topadigan  munosabatlar  tizimi.  Bunday  struktura  hayvonlargagina  xosdir. 
7-sinfda  biologiyani  o‘rganish  chog‘ida  hayvonlarda  xulq-atvor  reaksiyalarining 
xilma-xilligi  bilan  tanishgansiz.  Ayrim  populatsiyalarda  individlar  yakka  holda 
yashaydi. Ko‘p hollarda organizmlar guruhlar (oila, koloniya, to‘da, poda va b.)
ga  birlashadi  (21-rasm). 
Oilaviy  yashash  tarzi  ota-ona  va  bolalar  o‘rtasidagi  munosabatlarni  vujudga 
keltiradi. Masalan, sherlar oilasi katta erkak sher, bir necha urg‘ochi va ularning 
bolalaridan  tashkil  topadi.  Oilaning  katta  a’zolari  birgalikda  ov  qiladi,  naslini 
himoyalaydi va tarbiyalaydi. Oilaviy hayot kechiradigan hayvonlarda hududiylik 
xulq-atvori  namoyon  bo‘ladi.  Oila  hududiga  egalik  qilish  ovoz  signallari  yoki 
hidli  belgi  qo‘yish,  tahdid  ko‘rinishini  namoyish  qilish,  shuningdek,  hududga 
oyoq  bosgan  begonaga  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  tajovuz  qilish  orqali  ta’minlanadi. 
Ayrim  hayvonlar,  masalan,  bo‘rilar  va  giyena  itlari  to‘da  bo‘lib  yashaydi. 
To‘dada  taqlid  qilish  reaksiyalari  rivojlangan  va  qat’iy  tartibga  bo‘ysunish 
bo‘ladi.  To‘da  a’zolarining  xatti-harakatlari  ovoz,  ko‘rish  yoki  kimyoviy 
signallar  yordamida  amalga  oshiriladi.  To‘da  ko‘payish  davrida  nasl  qoldirish 
va  uni  tarbiyalash  uchun  alohida  juftlarga  ajralishi  mumkin.  Nasl  qoldirgach, 
to‘da  qaytadan  shakllanadi.
Hayvonlar  podasi  to‘daga  nisbatan  doimiy  bo‘lgan  tuzilmadir.  Eng  kuchli 
hayvon podaga boshchilik qiladi. Boshliq podani boshqaradi, maxsus signallar, 
tahdidlar yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri tajovuz orqali a’zolar o‘rtasida qat’iy intizomni 
ta’minlaydi.  Poda  bo‘lib  yashovchi  hayvonlar  ma’lum  qonuniyat  asosida 
bir  joydan  boshqa  joyga  migratsiya  qiladilar,  himoyalanadilar.  Dam  olish 
joylarida  joylashish  ham  qat’iy  qonuniyat  asosida  tashkil  etiladi.  Zebralarning 
podasida  har  doim  oldinda  qari  urg‘ochi,  uning  ortida  avval  eng  yosh,  keyin 
kattaroq  yoshdagi,  ulardan  keyin  katta  yoshdagi  zebralar,  eng  oxirida  esa 
poda  boshchisi  bo‘lgan  erkak  zebra  harakatlanadi. 
Pavian  maymunlar  podasining  markazida,  eng  xavfsiz  joyda  bolali  yoki 
homilador  urg‘ochilar,  chetlarida  boshchilari,  yosh  erkak  va  urg‘ochilari 
bo‘ladi.  Podaning  old  va  orqa  tomonlarida  hujumni  qaytarishga  tayyor  yirik 
erkaklari  harakatlanadi  (21-rasm).
Koloniyalar – o‘troq hayot kechiradigan hayvonlar hosil qiladigan guruhlar. 
Ular  uzoq  vaqt  davomida  mavjud  bo‘lishi  yoki  ko‘payish  davridagina 
shakllanishi  mumkin.  Individlar  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatlarning  murak-
kablik darajasiga ko‘ra koloniyalar har xil bo‘ladi. Ba’zi koloniyalar bir hududda 
yashovchi  ayrim  individlarning  oddiy  yig‘indisi  bo‘lsa,  ba’zi  koloniyalar 
yaxlit organizmni tashkil etuvchi organlar singari turli funksiyalarni bajarishga 

---

90
Tulkining yakka hayot tarzi
B
o‘rilar to‘dasi
S
herlar oilasi yoki prayd
K
iyiklar podasi
Pingvinlar koloniyasi