«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

ibtidoiy 
to‘da
urug‘lar
urug‘lar 
birlashib, 
qabilalar
Harbiy 
demo-
kratiya
Davlatning vujudga kelishi
Ishlab chiqarishni tashkil etish va nazorat qilish, oziq-
ovqat va boshqa resurslarni saqlash, taqsimlash, qo‘shni 
guruhlar  bilan  ayirboshlash,  yer  uchastkalarini  qayta 
taqsimlash zaruriyati kerakli bilimga va mahoratga ega 
bo‘lgan  maхsus  qatlamlarning  ajralib  chiqishiga  olib 
kelgan.

---

20
Boshqaruvchilar  faoliyati  asta-sekin  iхtisoslashib 
doimiy  kasbga  aylanib  bordi.  Ijtimoiy  hokimiyat 
jamiyatni  boshqaruvchilar  –  ma’muriy  oqsuyaklar, 
zodagonlarning  hukmronligiga  aylandi.  Urushlar 
himoya  vositasidan  qo‘shimcha  ishchi  kuchini  qo‘lga 
kiritish vositasiga aylandi. Asirlar qullarga aylantirildi. 
Mulkiy tengsizlik bilan bir qatorda ijtimoiy tengsizlik 
yuzaga keldi.
Davlat – bu ma’lum hududda yuqori hukmronlikka  
ega tashkilotdir. Italiyalik mutafakkir Nikkolo Makia-
velli  (1469–1527)  davlatga  stato  (lotincha  «status»  –  
«status»)  degan  ma’no  bergan.  Arastu:  «Davlat  aql, 
idrok,  haqiqat,  chiroy  va  umumiy  huzur-halovat»,  –  
degan  edi.  T.Gobbs:  «Davlatni  jahannamga  teng,  
uning  og‘zidan  olov  chiqadi,  burnidan  tutun,  nafasi 
ko‘mirni kuydiradi, bo‘ynida kuch bor va uning oldida 
dahshat ham yordam beraolmaydi», – degan edi.
O‘z  mavqelaridan  foydalanib  tobora  ko‘proq  yer, 
mol-mulk,  harbiy  o‘ljalarni  egallab  ola  boshlagan 
dohiylar, lashkarboshilar, kohinlar – ruhoniylar guruhi 
ajralib  chiqa  boshladi.  Ularning  hokimiyati  shaхsiy 
manfaatni  himoya  qilishga,  qullar  va  boshqariluvchi-
larni ushlab turish va bo‘ysundirishga tobora ko‘proq 
хizmat  qila  boshladi.  Dohiylar  va  lashkarboshilar 
hokimiyati  saylab  qo‘yilmasdan,  asta-sekin  meros 
bo‘lib  qola  boshladi.  Ularning  atrofida  doimiy  harbiy 
drujina jamlana boshladi. 
Urug‘chilik demokratiyasi o‘rniga harbiy demokra-
tiya  vujudga  keldi.  Urug‘  a’zolari  boshqaruvda 
ishtirok etishda davom etdilar, lekin hukmronlik qilish 
yo‘lboshchilar va harbiylar qo‘liga o‘tdi. Iqtisodiyotda 
va  jamiyat  tuzilmasida  yuz  berayotgan  o‘zgarishlar 
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

---

21
keskin nizolarni keltirib chiqardi. Urug‘-qabila tashkiloti 
sharoitida ularni hal etish imkoni bo‘lmay qoldi. Boshqa 
siyosiy tashkilot zarur edi. Mana shu siyosiy tashkilot 
davlat bo‘lib chiqdi. 
Shunday  qilib,  hozirgi  zamon  tariхiy,  etnografik, 
arхeologik va boshqa ma’lumotlarning yorqin guvoh-
lik  berishicha,  ibtidoiy  jamoa  tuzumining  tabiiy 
rivojlanishi  natijasida  paydo  bo‘lgan  jamoa  tepasida 
turuvchi tuzilmalardan davlat tashkil topgan. Davlatlar 
tariхiy  taraqqiyotning  notekis  rivojlanishi  natijasida 
turli  qit’alarda  va  turli  хalqlarda  turli  vaqtlarda  sodir 
bo‘lgan  hamda  asrlar  davomida,  ba’zan  ming  yillab 
davom etgan.
Xulosa qilib, davlatning yuzaga kelishiga olib kel- 
gan omillar va sabablar quyidagilarni ko‘rsatish mum-
kin:
◊ mehnat qurollari va ishlab chiqarish vositalarining 
takomillashuvi;
◊  yirik  mehnat  taqsimotining  yuz  berishi  (chor-
va chi likdan  dehqonchilikning,  hunarmandchilikning 
ajra  lib  chiqishi,  savdogarlarning  vujudga  kelishi  va 
boshqalar);
◊ mehnat unumdorligining o‘sishi va ortiqcha mah-
sulotning paydo bo‘lishi;
◊ ekologik muhit qulay mintaqalarda o‘troq хalqlar-
ning vujudga kelishi va aholi sonining o‘sib borishi;
◊  jamiyatda  boshqaruvchilar  va  boshqariluvchi-
larning vujudga kelishi;
◊ хususiy mulkning paydo bo‘lishi;
◊ mulkni va boshqaruvchilar qatlamini himoyalash 
uchun maхsus majburlov kuchiga ega bo‘lgan tashki - 
lot – davlatning paydo bo‘lishi.
2-§. Jamiyat, davlat va huquq

---

22
Islom Karimov davlat tushunchasiga shunday ta’rif 
beradi:  «Davlat  inson  manfaatlari  va  huquqlari,