Sharq filologiyasi va tarix fakulteti markaziy osiyo xalqlari tarixi kafedrasi

2.2 Yettisuv mintaqasi tarixining tarixshunosligi.
Yettisuv va Sharqiy Turkiston mo’g’ullarga o’z xoxishi bilan taslim bo’lganini ko’rganmiz. Shuning uchun Xitoy, Movaraunnahr va G’arbiy Osiyo mo’g’ullar istilosidan hech qancha jabrlanmadi. Mo’g’ullar istilosidan so’ng, Yettisuvga kelgan sayohatchilar, bu davlatni madaniyati go’zal ekanligini ta’riflashgan. Bunday sayohatchilar qatoriga Xitoylik vazir E-lyuy-chu-pay ham kiradi. U Chingizxon bilan 1219 – yilda g’arbga bo’lgan yurishda birga bo’lgan. U 8 yoki 9 ta shaharlarni o’z ichiga olgan, Olmaliqni eslatib o’tadi. Bu yerda hosil mo’l bo’lgan. Xitoyliklarga o’xshab bu yerda non o’simliklarining 5 ta turi yetishtirilgan. G’arbga Ildan Talasga tomon bo’lgan yo’lda g’arbiy Lyoning poytaxti Xosun-Ordu bo’lgan. Bu shaharga bir necha o’nlab shaharlar bo’ysungan.⁴³
1220 – yilda Chjurchjen imperatori Vu-gu-sunni g’arbga, Chingizxonga sovg’a – salomlar bilan elchi qilib yubordi. Uning ta’riflashicha, qora-xitoyliklar kamayib qolgan. Va shu kamchilik qora-xitoylar odatlarini va Xoy-xu kiyimini qabul qilishgan. Xitoy yozuvchilari bu termini ishlatish orqali ba’zida musulmonlarni,turklarni hususan, uyg’urlarni nazarda tutgan. Bu yerda bu termin musulmonlarni anglatgan.
Yettisuv musulmonlari qolgan musulmonlardan jangavorlik san’ati ko’pligi bilan ajralib turishgan. Ilada yashagan musulmonlarning Xoy-xusini Vu-gu-sun qoralagan, ya’ni unga bu Xoy-xuning ochligi va jirkanchligi yoqmagan. Musulmonlarning oxirgilari harakterlarining yumshoqligi bilan ajralib turganlar, ular qotillikdan qochganlar.
Ko’rib o’tganimizdek, 1221-yil mo’g’ul qo’shinlari g’arbga Yettisuvgacha borib, ushbu viloyatning shimoliy qismini mo’g’uyl imperiyasiga qo’shdi, lekin o’sha yili Xitoy bilan uirush boshlangan va Chingizxonni barcha qo’shinlarini cho’l tomonga yo’naltirishga hamda vaqtinchalik g’arbga qochayotgan nayman va mergitlarni tinch qo’yishga majbur bo’ldi.
Mo’g’ullar Kuljin o’lkasidan Yettisuvga kirib, o’sha joydan Qoshg’arga bostirib kirishdi. Yettisuv poytaxti Bolasog’un ular tomonidan qarshiliksiz egallandi. Qoshg’arda va Yettisuvda ham Kuchuk tomonidan olib qo’yilgan. Jamoaviy e’tiqod qilish huquqini musulmonlarga qaytarish to’g’risida Chjebe buyruq berdi. Aholi mo’g’ullarni og’ir jabr-zulmlardan xalos etuvchilar sifatida kutib olishdi va qisqa vaqt ichida ularning uyida joylashgan Kuchluk qo’shinlarini kaltaklab chiqishadi.⁴⁴
Turk amirlarining ya’ni musulmonlarning g’arbdagi muvoffaqiyatlari sharqiy qismdagi mo’g’ul amirlarini qo’zg’atib yubordi. Bu amirlardan eng qudratlisi Po’latchi bo’lgan. Aynan uning yerlari turk amirlarining yerlari bilan chegaradosh edi. Bu yerlarning nomi Mongalay-Sube viloyati bo’lgan. Bu viloyat tarkibiga Sharqiy Turkistonning Qoshg’ardan Kuchigacha bo’lgan qismi, Yettisuvdagi Issqko’ldan janubgacha bo’lgan qismlari kirgan. Amir Po’latchi 1348 – yilda Muzart yo’li orqali Kuljin o’lkasidan Oqsuvga 18 yoshli shahzoda Tug’luq Temurni olib kelgan va uni Tuvining nabirasi deb, e’lon qildi va hammaga uni xon deb tan olishlarini majbur qilgan. Oldin Tug’luq Temur mo’g’ul amirlaridan birining o’g’li hisoblangan. Aslida esa uning onasi Tuvining o’g’li Emil-Xojaning xotini bo’lgan va u o’lgandan so’ng o’g’lini ikkinchi erining uyida tug’gan ekan. Boshqa ma’lumotlarda Po’latchi bu xon avlodini o’zi topgan deb ham aytiladi.
Tug’luq Temur 1360 – yilda xatto turk amirlarini o’ziga bo’ysundirgan. Uning o’limidan so’ng o’g’li Ilyos-Xo’ja va uning askarlari Movaraunnahrdan quvib chiqarilgan. Tug’luq Temur Olmaliqqa ko’milgan. Uning qabri hozirgacha saqlanib kelingan. Qabr Alimtudan 8 vyorst va Xorun-Mozordan 1 vyorst uzoqlikda joylashgan.
Po’latchi va Tug’luq Temur barpo etgan davlat tarkibidagi Sharqiy Turkistondan tashqari barcha mamlakatlar aholisi ko’chmanchi bo’lgan.⁴⁵ Unga shimoldan janubga, sharqdan g’arbga yuvib turgan Irtish daryosi va Emildan Tyan-Shangacha, Barkuldan Farg’ona va Balxashgacha bo’lgan yerlar kirgan. Balxash Ko’kcha-Dengiz deb atalgan va O’zbekiston hamda Mog’uliston orasidagi chegara davlat hisoblangan, ya’ni Juchidovning yerlari bo’lgan. Bu davlatning etnografik munosabati oldingi chig’atoy yerlarining g’arbiy yarmidan farqlanadimi yo’qmi buni aytish qiyin. Shaqdagi ko’chmanchilar va g’arbdagi musulmonlar o’rtasidagi ma’ishiy munosabatdagi farq juda katta bo’lgan. Shuning uchun bir butun chig’atoy davlatini tuzish Temurning ham qo’lidan kelmagan. Islomga va musulmonlar madaniyatiga xalqning orasida qarshilar ko’p bo’lgan. Ularning ko’p qismi dinsiz qolib ketgan va XV asrning ikkinchi yarmida g’arbiy qo’shnilar ularni musulmon deb topishga muvaffaq bo’lishgan. Temur va temuriylar davrida Mo’g’ulistonliklar so’kiladigan so’z – “Jete”, ya’ni “Qaroqchilar” deb atalgan. “Jete yurti” termini tarixchilar tomonidan Mo’g’ulistonni anglatuvchi ma’noda ishlatilgan.
Esan-bug’aning o’limidan so’ng Mo’g’ulistonning g’arbiy qismi Yunus qo’liga o’tdi. Mamlakatni 873 (1468-9) yilgacha Esen-bukining o’g’li Dost-Muhammad boshqargan. Do’st-Muhammadning o’lidan so’ng, Oqsuvni Yunus egalladi. Do’st-Muhammadning o’g’li Kepak-Sulton esa Turfonni 4 yil davomida boshqargan. Oxir oqibatda u o’zining tarafdorlari tomonidan o’ldiriladi va uning boshi Yunusga jo’natiladi.
Shu yo’sinda 1472 – yilga qadar hamma davlatlar Yunusning qo’l ostida to’planganlar. Yangi xon oldingi xonlarga qaraganda o’zining tarafdorlaridan ham foydalangan. Yunus 818 yoki 819(1415-17) yilda tug’ilgan. Yoshligida uni Fors (Eron) ga olib kelishgan. Bu yerda u asosiy musulmon ta’limini oldi va u shuningdek, mashhur tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy qo’lida tahsil olgan. Movorounnahrlik bir qozi o’zini Yunusxonga tanishtirishdan oldin, Yunusxonning tashqi tuzilishi kibrli “oddiy turk” deb o’ylagan. U bilan ko’rishgach uning madaniyatli inson ekanligini ko’rib hayratda qolgan. U hech ham ko’chmanchi hayotga ko’nika olmagan. U butun umri davomida bironta shaharda muqim yashashga harakat qilgan va o’zining tarafdorlarida ham shuni uyg’otishga uringan. Muhammad Haydarning aytishicha : Yunusxon tushunib yetdiki ; bunday hayot tarzini o’zgartirmay turib, musulmon bo’la olmas edi. Uning harakatlari juda oddiy bo’lgan. Shahar hayoti mo’g’ullarga qamoqdan ham battar tuyilgan. Aholisi undan ranjimasligi uchun u bir necha marta boshqa shaharga ko’chishga majbur bo’lgan.
1472 – yil Yettisuv xalqi qalmiq harbiy qo’mondoni tomonidan qaqshatqich zarbaga uchradi. Bu harbiy qo’mondon Amasanchji-taychji o’z vatanini ichki nizolar tufayli tark etgandi. Yunus Ila daryosidan Sirdaryoga qochib o’tdi va qishni shu yerda o’tkazdi. Bu yerda u o’zbek Buruch o’g’lonni yengdi. Keyingi bahorda u Toshkentlik mahalliy bir odamga asir bo’lgan. Bir yildan so’ng bu odam o’ldirilgan va Yunus ozod bo’lib, Mo’gulistonga jo’natilgan. Bu paytgacha qalmiq mamlakatni tozalab bo’lgan edi.
Abu Bakr qo’shinlarining Yettisuvga bo’lgan yurishini Amir Vali boshqargan. Ular muvaffaqiyatli yurish qilganlar. Natijada Mansurxon mamlakatdan qochib, Chalishga ketgan. O’zi bilan qirg’izlarni ham olib ketgan. Mansurxon odamlarining ko’p qismi o’ldirilgan, ba’zilari Mo’g’ulistonga qaytishga muvaffaq bo’lgan. Abu Bakr ularni Issiqko’lning janubiy tomonlariga ko’chib o’tishlariga ruxsat bergan. Yettisuvning shimoliy tominini qozoq xoni Qosim boshqargan. U 924 (1518) yilda olamdan o’tgan. U 1500 – yilda Shayboniyxonni mavf etgan. 1512 – yilda Talas va Sayramni egallab Toshkentni talon – taroj qilgan. Muhammad – Haydariyning fikricha, qozoq xalqi bir million atrofida bo`lgan. Boburning aytishicha: Qosimning harbiy askar qo`shini 300 000 ga yaqin bo`lgan. 1513 – yilning kuzida, Chu (daryosi), (dengizi) ning sohilida Qosimxon Said bilan uchrashuv o’tkazgan. Boburning xizmatida bo’lgan Qosimxon Saidni izzat-ikrom bilan kutib olgan. Said bu uchrashuvni umrining oxirigacha unutmagan.⁴⁶
1514 – yilda Said Boburni tark etgach, Qoshg’arni qo’lga kiritishni rejalashtiradi. U 700 ta odami bilan Yettisuvdan chiqib ketadi (To’rug’art dovoni orqali o’tib) va qudratli Abu Bakr bilan jang boshladi. Saidning ziyrakona harakatlari natija berdi. Qoshg’ar va Yorkentning egallanishi Said tomonidan Sharqiy Turkistonda tinchlik o’rnatilishiga olib keldi : 1516 – yil Arbatda, ya’ni Oqsuv bilan Kuchaning oralig’ida Mansur bilan Said o’rtasida uchrashuv tashkil qilingan. Bu uchrashuv natijasida Said va Mansur bir-birlari bilan ko’rishib, yarashish bitimini tuzishgan. Turfon va Qorashar, bundan tashqari Sharqiy Turkistonning yuqori qismi Mansurga qoldi, boshqa akasi Emil Xoja Uch-Turfon va Oqsuvga ega bo’ldi. Uchinchi Babachaq-Sultonga esa Bay va Kuchu tegdi. Shu tarzda savdo munosabatlari muxofaza qilindi. Xami (Xitoyda) shahridan Andijon (Farg’onada) gacha bo’lgan yo’lda sotuvchilardan hech qanaqa pul sifatidagi to’lovlar olinmagan.
Qoshg’arni boshqarish davomida Said Yettisuvning janubiy qismini bo’ysundirib oldi. Qirg’iz Muhammad, Abu Bakrga qarshi kurashda Saidxonga yordam bergani uchun uni o’zining halqiga boshliq qilib tayinlagan. Mansur bilan uchrashuvdan oldin Saidning sog’lig’i bezovta qilgan va tabiblarning tavsiyasi bilan shu yilgi yozni Mo’g’ulistonda o’tkazgan. 1516 – yil kuzda o’zbeklar bilan urushni qayta boshlash uchun Yettisuvga keldi. Cho’tirko’l yonida Said akasi Babachaq bilan uchrashdi. Mansurdan tashqari hamma aka-ukalar Arpa vodiysiga yurish boshlashdi va ular qishni uzluksiz bazmu-jamshidda o’tkazishdi. Shuning uchunmikin Said o’zining maqsadini esidan chiqarib qo’ygan edi.
Mog’ullar chekingandan so’ng, Yettisuv qozoqlar va qirg’izlar qo’lida qoldi. Ikki xalq orasidagi ittifoq uzoqqa cho’zilmadi. 1526 – yilda Tohir o’z akasi Abul Qosimni o’ldirgani uchun qozoqlar undan yuz o’girgan, lekin qirg’izlar unga sodiq qolgan. 1529 – yilda Tohir 20.000 – 30.000 qozoqlar ustidan boshliq edi. Tohirning qachon vafot etgani ma’lum emas. Muhammad Haydarning aytishicha, Tohir faqir holda vafot etgan. Undan keyin hech bir xon butun qozoqlar ustidan o’rnata olmagan. Muhammad Haydar Tohirning shogirdi – o’rinbosari bo’lgan.
Yettisuvda qisqa vaqt ichida Saidning o’rinbosari Rashid tomonidan mo’g’ul hukmdorligi o’rnatildi. Umumiy dushman bilan kurashish uchun Rashid Movaraunnahr o’zbeklari va qozoqlari bilan ittifoq tuzdi. Bu paytda qozoqlarga shimoliy-g’arbdan mang’itlar hujum qilar edi. 944 (1537 yoki 1538) yilda Rashid qozoq xalqini va uning xoni Tug’umni yengdi. Bundan tashqari Tohirning akasi va u bilan 37 ta Sultonni ham yengdi. Bu voqealardan so’ng butun qozoq xalqi yo’q qilinar ekan degan gaplar uzoq yurtlargacha tarqaldi. Yettisuvga bosh etib Said o’zining o’g’li Abdulatifni qoldirdi. Mo’g’ullar o’zbeklar bilan munosabatlarni davom ettirdilar. 951 (1544-5) yilda Issiqko’l bo’yida Rashid Toshkent xoni Navro’z Ahmad bilanuchrashdi. Shunday bo’lsada, Yettisuvda qozoqlar o’z obro’lariga ega bo’lgandilar. Abdulatif dadasining davridayoq Qosimning o’g’li Haq Nazarga, qozoq va qirg’iz xonlariga mag’lub bo’lgan.1558 – yilga yaqin qozoqlar Jenkinson guvohligida Toshkent, qirg’iz – Qoshg’arga tajovvuz qilishni boshlashgan. Ikkala xalq ham Xitoy va G’arbiy Osiyo bilan savdo – sotiq ishlarini to’xtatib qo’yishgan edi.


Xulosa.

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar xullaski, Vataning tarixini bilishni istaydi.

“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi. Biz ma’naviy qadriyatlarni tiklashni, milliy o’zlikni anglashning o’sishidan xalqning ma’naviy sarchashmalariga, uning ildizlariga qaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb hisoblaymiz. Xalqimiz siyosiy mustaqillik va ozodlikni qo’lga kiritgach , o’z taqdirining chinakam egasi, o’z tarixining ijodkori, o’ziga xos milliy madaniyatning sohibiga aylandi”,⁴⁷ deya ta’kidlaydi Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov.
Biz yoshlar o’z oldiga qo’ygan barcha maqsadlariga bemalol erisha oladigan, mustaqil fikr yurita oladigan davrda yashayapmiz. Bularning barcha barchasiga mamlakatimizning mustaqillikka erishishi tufayli erishdik. Mustaqillik mamalakatimiz aholisining bilim darajasini kengaytirdi. Fan va madaniyat, tarix ilmiga qiziqish tobora ortib bordi. Uzoq o’tmishdayoq o’zbek xalqining ilg’or mutafakkirlari olib borgan tadqiqotlar , ularning amalga oshirgan kashfiyotlari jahon, umuminsoniyat fani va madaniyatining oltin xazinasini tashkil etadi. Bilimlar xazinasini ochgan buyuk ajdodlarimzning nomlari butun dunyoga tanildi. Bularning hammasi istiqlol natijasidir. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek: ” ota-bobolarimizning asrlar davomida to’plagan hayotiy tajribalari, diniy-axloqiy, ilmiy qarashlarini o’zida mujassam etgan nodir qo’lyozmalarni o’rganish vaqti keldi. Chunki, o’zingizga ma’lum, sho’rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish rag’batlantirilmas edi, hukmron mafkura manfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko’zidan iloji boricha yiroq saqlanardi. Endi, mustaqillik tufayli yaqqol namoyon bo’layotgan tarixiy haqiqatni bilishning, o’zlikni anglashning vaqti yetdi ”.⁴⁸
Manbalar asosida Markaziy Osiyo tarixini yoritishga keng e’tibor qaratilmoqda. Tadqiqotimizda oldingi qo’yilgan vazifalarni mavzuni yoritish davomida bajara oldik. Ya’ni mavzuga doir manba va adabiyotlarni to’plab, ularni o’rganib, tahlil qilib, tadqiqotimiz mavzusiga doir bo’lgan ma’lumotlarni olib mavzuni ochib berishga harakat qildik.
Ushbu manbalardan biri Muhammad Haydar Mirzoning “Tarixi Rashidiy” asaridir. O’rta asr tarix ilmi sohasida yaratilgan noyob manbalardan biri. Noyobligi shundaki, asar XIII-XV asrlardagi nafaqat Mo’g’uliston tarixi, ayni paytda O’rta Osiyoning o’sha davrdagi yirik shaharlari xususida, Markaziy Osiyo tarixi haqida, Sharqiy Turkistonning XV-XVI asrlardagi tarixini o’rganishda birlamchi asosiy manbalardan bo’lib xizmat qiladi. Undagi ma’lumotlar o’z qimmatini hech qachon yo’qotmaydi. Ushbu asar bizga nafaqat Mo’g’uliston tarixi haqida, balki Mo’g’uliston zaminining kengligi, ob-havosi, viloyat-u shaharlari haqida, shaharlardagi xalqlarning urf-odatlari, rasm-u qoidalari batafsil bayon qilingan.
Mashhur tarixchi Rashididdin qalamiga mansub, shu davr tarixi haqida ma’lumat beruvchi yana bir manba “Jome’ ut-tavorix”dir.
Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Mana shunday ulamolardan biri, o’zbek xalqining buyuk mutafakkiri, buyuk olim, yirik davlat arbobi Mirzo Ulug’bekdir. “Tarixi arba’ ulus” olimning “Ziji jadidi ko’ragoniy” (“Ko’ragoniyning yangi astronomic jadvali”) asaridan keyingi tarix faniga bag’ishlab yozilgan ikkinchi yirik asaridir. Mavzuni yoritishda ushbu asardagi ma’lumotlardan keng miqyosda foydalanildi. Ushbu ma’lumotlar mavzuning ahamiyatini oshirdi degan umiddamiz.
Tadqiqotimizning bir qismi bo’lgan manbashunoslik bo’yicha yuqoridagi asarlarni o’rganib, tahlil qilish jarayonid atarix sahifalarida ulkan imperiya sifatida mashhur bo’lgan mo’g’ullar tarixi haqida yetarli ma’lumotlar olindi.
Tadqiqotimizning yana bir qismi tarixshunoslik bo’yicha ham yetarli adabiyotlar to’plandi. Ushbu adabiyotlardan foydalangan holda bu qism yoritildi.
Istiqlolimiz sharofati tufayli olimlarimiz eng yaxshi an’analarni o’zlashtirib, tarixiy merosimizni chuqur o’rganib, buyuk ajdodlarimizning ishlarini munosib davom ettirmoqdalar. Ilmiy ziyolilarimizning muhim fazilati hamma vaqt bilimga, ilg’or ilmiy tafakkurning oldingi marralarida bo’lishga intilishdan iborat. Ular yangi, kam o’rganilgan, dolzarb muammolarni tadqiq qilishga dadl kirishib, o’z mehnati bilan respublikamizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga sezilarli darajada hissa qo’shmoqdalar.
Rus sharqshunos olimi V.V.Bartold ijodini o’rganish e’tiborga molik ma’lumotlarni berdi.
Yuqorida keltirilgan manba va adabiyotlar orqali mavzu yoritildi. Ushbu tadqiqotni kelgusida yanada keng qamrovli olib borib magistirlik v anomzodlik ishlari darajasigacha yetqizish niyatidamiz.