1.02. Xitoyda falsafiy fikrlarning rivojlanishi (Lao Szi, Konfutsiy).
Qadimgi Xitoyda ilk falsafiy maktabning yuzaga kelishi Li Er – Lao-szi
yoki ustoz Lao (er. avv. 579-499 yy) nomi bilan bog‘liqdir. Rivoyat qilishlaricha,
Lao-szi volidasining qornida 81 yil yashagan, shu bois u oq soqol bilan tug‘ilgan
emish. Olcha daraxti tagida tug‘ilganidan unga Li, qulog‘i uzun bo‘lganidan Er
deb ism qo‘yishgan ekan. Manbalarga ko‘ra, Lao-szi arxivnarus bo‘lib ishlagan,
ammo mavjud tartiblarni qabul qilolmay, lavozimidan voz kechgan. Lao-szi
falsafiy mushohadalarni sevgan; tez orada u Osmon va Osmonosti sirlaridan voqif
donishmand sifatida xalqqa taniladi. Yosh Konfutsiy saboq olish uchun uning
oldiga borgan. Quldorlik tuzumi ham, uning o‘rniga shakllanayotgan feodal
munosabatlari ham mutafakkirga yoqmagan. U eski tuzumning axloqi va qoidalari
“kishilarda ishonchni, sadoqatni mahv qiladi, ularni g‘alayonlarga etaklaydi”,
yangi munosabatlar tayanayotgan “qonunlar va farmonlar esa o‘g‘rilarni hamda
talonchilarni ko‘paytiradi” deb bilgan.
Lao-szining besh ming bitiklardan iborat “Daodeszin” (“Ezgu amallar yo‘li
yoxud kuch va xatti-harakatlar haqida kitob”) deb nomlangan asari saqlanib
qolgan. Ushbu asardagi fikrlar, yondashishlar dao falsafasining asosidir.
Donishmand “dao” tushunchasini dunyoning asosi, olamning yaratilish
yo‘li, qonuniyati deb ta’riflaydi. Dao – Osmon va Yer negizi, barcha narsalarni
yaratuvchidir. To‘g‘ri, “dao” tushunchasi haqida tavsiflar ko‘p, ba’zan uni
ta’limot, nazariya, hatto din deb ham atashadi. Ammo Lao-szi uni Butunga,
Kamolga yetish yo‘li deb qaraydi. “Dao, – deb yozadi donishmand, – birni bir,
ikkini ikki, uchni uch, boshqa barcha narsalarni yaratadi”. Bir – bo‘shliq, ikki –
undan yaralgan yorug‘lik va qorong‘ulik, uch esa barcha narsalar ifodasidir.
Demak, dao birdan oldin bor edi.
Dao, Lao-szi izoh – tavsifiga ko‘ra, eshitadigan, ko‘radigan, sezadigan
narsa emas, u borliq yaratilgan noborliqdir. Sir shundaki, noborliq mutlaq yo‘qlik
emas, yo‘qlikdan borliqning paydo bo‘lishi g‘ayrihayotiydir. Noborliq biz
ko‘rolmaydigan, eshitolmaydigan, tutolmaydigan, ammo borliq yaratilgan ilk
substansiyadir. Mutafakkir uni “bo‘shliq” deb ham ataydi. Shu bo‘shliq bo‘lmasa,
12
narsalarning yaratilishi ham, harakatlar ham mumkin emas. Bo‘shliq tufayli
narsalar mavjuddir.
“Buyuk dao hamma joyda mavjud: o‘ngda ham, chapda ham... Uning
marhamatidan barcha mavjudot tug‘iladi va rivojlanadi... Barcha narsalar daoga
intiladi, ammo dao narsalar ustidan hukmronlik qilmaydi”.
Dao hech nima qilmaydi, biroq u yaratmagan narsa yo‘q; u hech kimga
hukm bermaydi, lekin o‘z holatida barqarordir. U boshqalarga yordam beradi,
ammo hech kim bilan kurashmaydi.
Daoning barcha narsalarga daxldorligi uni ushbu narsalarning yaratilishi va
mavjudligini ta’minlaydigan qonunga aylantiradi. Agar dao barcha narsalarga
daxldor ekan, u hamma narsalarda bordir; hamma narsalarda bor narsa hamma
narsalardan ustundir. Ustunlik – hokimlik belgisi, chunki u istasa narsalarni
yaratadi, istasa yaratmaydi, hatto yo‘q qiladi. Daoni bunday voqelikka aylantirish
o‘ta sodda qarashdir.
Dao falsafasida ilk substansiya bor, lekin xudo yo‘q; unda xudojo‘ylar bor,
ammo dogma yo‘q. Daodagi xudojo‘ylik hayotning, borliqning Butunligiga
ishonishdadir. Olamni ham, odamni ham hech kim yaratmagan; agar ularni kimdir
yaratgan bo‘lsa, yaratish boisi mavjud. Boisi bor narsa o‘tkinchidir, u yo‘q
bo‘lishga mahkum. Faqat Mavjudlik, Butun va ularga taallluqli narsalargina
barqarordir, abadiydir. “Agar siz, – deb yozadi Lao-szi, – ishingizda Butunni,
muabbadni tuygan va u bilan bevosita aloqaga kirishgan bo‘lsangiz, demak, siz
dao yo‘lidasiz”.
Materializm hamma narsani o‘tkinchi deb biladi, u uchun abadiy narsa yo‘q
– hamma narsa tug‘iladi, o‘sadi, o‘ladi. Shuning uchun u jonning lazzatlanib,
huzur-halovatda yashashining tarafdoridir. Idealizm ruhni, jannatni sharaflaydi,
mavjud dunyoni din, g‘oya uchun fido etishga chaqiradi. Ushbu istaklarida
materialistlar idealist, idealistlar materialistdir. Dunyoning bunday bo‘linishi
aslida ego ta’siridandir. Qandaydir “izm”larga bo‘lingan dunyo kishilarning
qalbini ham ikkiga bo‘ladi. Qalbi bo‘laklangan kishilar hatto o‘zi bilan ham
murosada yasholmaydi. Ular ego ta’sirida o‘ziga raqiblar qidiradi, birovlarni
13
dinparastlarga, birovlarni dahriylarga, birovlarni
yaxshilarga, birovlarni
yomonlarga ajratib jamiyatning, insonning butunligiga rahna soladi. Jahonda sodir
bo‘layotgan inqirozlar, nizolar ma’naviyatdagi bo‘shliq oqibatidandir.
Olti ming yildan beri odam “men bilaman” deb keladi. Vo darig‘, birorta
ham odam bilim yoki bilish nimaligini isbotlay olgan emas. Chunki “inson
bilimlarining barchasi ishonchsiz, noaniq va cheklangandir” (B.Rassel).
Ishonchsiz, cheklangan “bildim” deb aytishga haqli emas. Shuning uchun dao
bilimni, jumladan, falsafani ham, inson takabburligining ko‘rinishidir deb
hisoblaydi. Falsafa haqu haqiqatni, borliq va yo‘qlikni so‘zlar, ta’riflar, ramzlar
orqali ifodalash usulidir. Ularni har kim har xil tushunadi, talqin qiladi, ular ichida
uyg‘unlik, Butun yo‘q. Biroq dao borliqni bilish mumkinligini rad etmaydi; bilish
shaxsiy tajribadan iborat. Boshqalarning tajribalari, ular asosida bitilgan kitoblar,
to‘qilgan o‘gitlar emas, balki shaxsiy hayotiy tajriba, kuzatuv donishmand qiladi
kishini. Boshqalar tajribasiga tayanishda xavf ko‘p, chunki ular kishining fikrini,
maqsadini oldindan shakllantirib, bir qolipga solib qo‘yadi. Bu esa rang-barang
hayot, beadad Butun xususiyatiga ziddir. Shuning uchun ham dao shaxsiy tajriba,
kuzatish tarafdori. Bilim o‘zlashtiriladi, shaxsiy kuzatish tajriba mahsuli.
O‘zlashtirilgan bilim boshqa o‘zlashtirilgan bilimlar ta’sirida o‘zgaradi, shaxsiy
tajribadan olingan bilim umrboqiydir. O‘zlashtirilgan bilimlar kishini tayyor
nazariyalarga, g‘oyalarga bog‘lab qo‘yadi, shaxsiy tajriba bevosita kuzatish
natijasidir. O‘zlashtirilgan bilimlarga turg‘unlik, shaxsiy kuzatuvga mudom
izlanish xos. Bilim kishilarni biladigan va bilmaydiganlarga, unvonli va
unvonsizlarga, ma’lumotli va ma’lumotsizlarga ajratadi, shaxsiy tajribada faqat
izlanuvchi mavjud. Shri Bxagavan Radjnish deydi: “Agar Lao-szi biror narsa desa
men unga ishonaman, ammo Konfutsiy desa uning so‘zlari shubha uyg‘otadi.
Mabodo Suqrot biror narsa desa men unga ishonaman, lekin Aristotel desa men
uni qoralayman. Lao-szi va Suqrot chin yurakdan, ichdan, Konfutsiy va Aristotel
esa o‘zlashtirganlarini deydi. Lao-szi va Suqrot uchun shaxsiy tajriba, kuzatuv
haqu haqiqat, Konfutsiy va Aristotel uchun o‘zlashtirilganlari haqiqatdir”.
Shuning uchun dao aqlni, ratsionalni rad etadi. Aql o‘ylab topgan ifodalar,
14
prinsiplar, normalar sun’iydir. Sun’iy tushunchalarni kishilar istagancha, son-
sanoqsiz ixtiro qilishlari mumkin. Hayot mudom tabiiy, aql esa hamma narsani
o‘zi ixtiro qilgan sun’iy ta’riflar, tushunchalar bilan o‘lchaydi. Natijada, aql rang-
barang hayotni tayyor ta’riflar va tushunchalar qolipiga solib, tuyg‘ularni ham
siyqalashtiradi.
Bundan tashqari, tayyor narsalarni idrok etish, o‘zlashtirish mehnat talab
qilmaydi, yangini anglash mudom iztirob, goho adashishdir. Tayyor ta’riflarni
yodlashda kishi o‘zini mutaxassis, hatto a’lam sezadi, yangi narsa oldida u ojizdir.
Chunki, yangi yangicha talqinni, yangicha idrokni, oldingi tasavvurlardan tez-tez
voz kechishni taqozo etadi. Eski – muqimlik, turg‘unlik, osoyishtalik, yangi –
bezovtalik, iztirob, qo‘rquv. Ammo hayot cheksiz, beto‘xtov izlanishdir. Shuning
uchun dao: “Go‘dakdek yangini bilishga intilib yashang!” deb da’vat etadi.
Demak, dao bilimga, falsafaga emas, balki tayyor, qotgan ta’riflar va
tushunchalarga qarshi.
Dao sun’iy qarama-qarshiliklarga qarshi. Aynan ular bois, inson hayoti
murattabdan, garmoniyadan uzoq, ziddiyat, raqobat izlash uning hayot tarziga
aylangan. Ushbu qarama-qarshiliklar nizolarga, urushlarga qirg‘inbarotlarga olib
keladi. Ijtimoiy-tarixiy tajriba ko‘rsatadiki, deyarli barcha urushlar sun’iy
ziddiyatlar sabablidir. Tabiiy qarama-qarshiliklarning urush keltirib chiqarganini
insoniyat bilmaydi.
Inson ongi, hayot tarzi va borlig‘iga singib ketgan sun’iy qarama-
qarshiliklarni bartaraf etish mumkinmi? Aynan ushbu qarama-qarshiliklar bizni
ongli mavjudotga aylantirgan emasmi? Ulardan voz kechish tafakkurimizni
g‘ariblashtirmaydimi? Bu savollarga qoniqarli javob berish mushkul; har qanday
javob o‘zini o‘zi rad etuvchi dalilga ega. Lekin dao falsafasi sun’iy qarama-
qarshiliklardan Butunga intilish, Butunda yashash orqali xalos bo‘lish mumkin
deb hisoblaydi. Buning uchun esa odam ego – manmanlik, takabburlikdan xalos
bo‘lishi vojibdir.
Ijtimoiy borliqda dao nofaollik tarafdoridir. Dao nofaolligi hayotga mutlaq
befarqlik, zohidlik emas, u ruhni, qalbni to’ldiruvchi va chalg‘ituvchi yugur-
15
yugurlardan xoli, borliqni osuda, tinch, diqqat bilan anglashdir. “Nofaol,
harakatsiz aql go‘zaldir, chunki u shu holatida haqu haqiqatni topadi”. Faollik –
illyuziya, u kishi atrofida Butunni anglashga xalaqit beradigan to‘lqinlar yaratadi.
Yugur-yugurlar bilan Butunni anglab bo‘lmaydi, chunki ruh boshqa narsa
g‘amidadir.
Butunni, Mavjudlikni anglash shu onni anglashdan boshlanadi. Shu ondan
zavq ololmagan Mavjudlikdan zavq ololmaydi; shu ondan hikmat topolmagan
Butundan hikmat topolmaydi. O‘tmish ham, kelajak ham shu ondadir. Hayot bilan
hamqadam yashash siri ham shu ondan zavqlanib yashashdadir. Har kim o‘ziga
in’om etilgan umrni yashaydi, hech kim birov hisobiga umrini uzaytirolmaydi.
Demak, hech kim boshqa uchun yashash imkoniga emas, har kim o‘z umriga yoki
shu oniga hukmdordir. Shuning uchun kishining umridan yo zavqlanib, yoki
qahrlanib yashashi o‘z ixtiyoridadir. Mavjud har bir onni odam zavqqa to‘ldirib
yashay oladimi, mana bor sir nimada.
Dao mustaqil fikrlash falsafasidir. Umr hikmati mudom yangi fikr izlab
yashashdadir. Ana shunda inson aqlu zakovati ilohiy qudratini, Butunga
daxldorligini namoyon etadi.
Dao falsafasi biror ta’limotni shakllantirishni va’da qilmaydi. Chunki, hayot
ta’limotlardan keng. U hayot kabi rang-barang, hayot kabi mavjlanib, to‘lib-
toshib, har bir ondan zavqlanib yashash tarafdoridir. Yashashga o‘rgatish esa,
ta’limot bo‘lmasa-da, falsafadir.
Dao biror idealga etishni ham va’da qilmaydi. U hayot kabi tabiiy, ruh kabi
ozod, qalb kabi sertuyg‘u, aql kabi chopqir yashash usulidir.
Dao dialektik mushohadalar falsafasidir. U hayotni butun borlig‘icha tadqiq
etadi va borliqdagi qarama-qarshiliklardan ma’no izlaydi. Hatto ushbu qarama-
qarshiliklarga tayanish dao falsafasidagi yagona bilish usulidir.
Ha, dao falsafasicha etuk, ideal bo‘lish bir yoqlamalik bo‘lardi, albatta.
Dogmaga aylanmaydigan fikr, qarash yo‘q. Ammo daoda dogma yo‘q, unda
mudom izlanish bor. Mustaqil fikrlashga o‘rganish va o‘rgatish ham ma’rifatga
mushtoq qalb uchun saboqdir.
16
Konfutsiy kambag’allashib qolgan aristokrat va harbiylar oilasida tug’ilgan.
Konfutsiy (er. avv. 551-479 yy.)ning haqiqiy ismi Kun Fu szi (muallim Kun)
bo‘lib, lotincha yozilishda Konfutsiy sifatida qayd etilgan. Bu mutafakkir
Xitoyning birinchi faylasufi hisoblangan.U 22 yoshida ta’lim berish bilan
shug’ullanib, Xitoyning eng mashhur o’qituvchisi sifatida shuhrat qozongan.
Konfutsiy o’zi ochgan maktabida 4 ta fan: axloq, til, siyosat va adabiyot
o’qitilgan. 50 yoshida Konfutsiy siyosiy faoliyatini boshlab, Lu davlatida yuqori
amaldor bo’lib xizmat qiladi. Fitnalar natijasida xizmatidan ketadi, 13 yil
mobaynida Xitoyning turli o’lkalariga boradi, biroq u joylarda o’z g’oyalarini
qo’llay olmagach, eramizdan avvalgi 484-yilda Luga qaytib keladi. Ta’lim
berishdan tashqari qadimiy Xitoyning 5 ta mumtoz asari — “Shudzin”, “Shidzin”,
“Idzin”, “Yuedzin” va “Lidzi”ni to’plash, tahrir qilish, tarqatish bilan
shug’ullanadi. Konfutsiy ta’limoti uning “Lun yuy” (“Suhbatlar va mulohazalar”)
kitobida bayon etilgan. Bu kitob aslida Konfutsiyning fikrlari va suhbatlari asosida
shogirdlari va izdoshlari tomonidan yaratilgan. Konfutsiy o’zi, avlodlari, yaqin
shogirdlari uchun alohida ajratilgan qabristonga dafn etilgan; uning uyi Konfutsiy
ibodatxonasiga aylantirilgan, bu joy ziyoratgoh bo’lib qolgan.
Xitoydagi ilm-fan taraqqiyotida Konfutsiy va uning maktabi alohida
ahamiyatga ega. Uning butun dunyoda mashhur bo’lgan nomi “kun” va “futszi”
so’zlari asosida yasalgan “Kun” hozirgi vaqtda familiyani anglatuvchi so’z bo’lsa,
“fu” faylasuf, “szi” o’qituvchi ma’nolarini ifodalovchi so’zlardir. Ya’ni Konfutsiy
“falsafa o’qituvchisi” degan so’zlarning familiya (taxallus) maqomini olgan
shaklidir. Konfutsiy yashagan davrdan “To’rt asos” va “Besh asos” degan ulkan
yozma yodgorliklar saqlanib qolgan. “Besh asos” Konfutsiyga qadar yaratilgan
“Qo’shiqlar kitobi”, “Taomillar kitobi” (“Marosimlar kitobi”), “Rivoyatlar kitobi”
va “Folbinlik kitobi” (“O’zgarishlar kitobi”) singari qismlardan iborat bo’lgan.
Lekin bu kitoblarning barchasi konfutsiylik ta’limoti asosida qayta ishlangan va
Konfutsiy ta’limotining mohiyatini ochishga xizmat qilib kelgan. “To’rt asos” esa
Konfutsiy “Hikmatlar”idan tashqari, “Menszi” (“Men - muallim”), “Buyuk
ta’limot” va “Oraliq haqidagi ta’limot” singari Konfutsiy shogirdlarining hikmatli
17
so’zlaridan tashkil topgan. Konfutsiy ta’limoti markazida “muruvvatli zot” turadi.
U hukmron tabaqaning ideal vakili bo’lib, Konfutsiy ta’limoti yordamida o’zida
jamiyat farovonligini ta’minlay oladigan va ma’naviy asoslarini ifodalay oladigan
olijanob fazilatlarni shakllantirgan. Konfutsiy “Hikmatlar”i “muruvvatli zot”ning
shunday yuksak insoniy fazilatlarini aks ettiradi. Aniqroq aytsak, bu zot oliy
hukmdorga nisbatan chuqur ehtiromli, xalqqa esa muruvvatli bo’luvchi, butun
kuch va qobiliyatini jamiyat oldidagi burchini oqlashga, milliy urf-odat va
an’analarning to’la-to’kis bajarilishini ta’minlashga sarf etuvchi kishidir. Shuning
uchun ham uning o’gitlari, pand-u nasihatlari Xitoyda hanuzga qadar e’zozlanib
va qadrlanib keladi.
Uning ta’limoti Sin sulolasi hukmronligi davrida ta’qiqlangan ko‘pgina
faylasuflardan biri edi. Xan sulolasi.davrida Konfutsiy katta e’tibor qozonib,
ilohiylashtirish darajasiga borib yetgan va yangi davrgacha hurmatli donishmand
sifatida taqdirlangan.
Ijtimoiy burchga sodiqlik va xolislik bilan nom chiqargan hukmdor Yao
xalqni ma’rifatli qilgan, barchaga mehr bilan qarab, fuqarolik va qonunchilikni
joriy etgan. Uning hukmronligi davrida uylarning eshigi qulflanmagan, yuqolgan
narsalar esa, egalariga qaytarilgan.
Yao tomi qamish bilan yopilgan kulbada yashagan. Uning taomi yovvoyi
o‘tlar va guruch bo’tqasi bo’lgan. Kiyimi nihoyatda oddiy bo‘lgan. Kulolchilik
idishlaridan ovqat yegan. Agar mamlakatda kimdir och qolgan bo‘lsa, Yao albatta
shunday degan: “Uning och bo‘lishiga men aybdorman”. Agar mamlakatda
kimningdir kiyimi bo‘lmasa, Yao albatta yana shunday degan: “Uning kiyimi
yo‘qligiga men aybdorman!” Agar mamlakatda kimdir jinoyat qilgan bo‘lsa, Yao
albatta shunday degan: “Men uni jinoyat qilishgacha olib bordim”. U barcha
uchun ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olgan. Mamlakatni ko‘p yil boshqargan Yao,
qarib qolganda hokimiyatni o‘g‘liga qoldirishni istamagan. Chunki, uning
o‘g‘lining davlatni boshqarishga iste’dodi yo‘q bo‘lganligidan, Yao o‘zidan keyin
xalqni qiynalishini istamagan. Shuning uchun salohiyatli kishilarni atrofiga
to‘plab, ulardan eng aqllisiga taxtni topshirmoqchi bo‘lgan. Shunday odam Shun
18
bo‘lib chiqqan. U yoshligidayoq ota-onasiga chuqur hurmati bilan mashhur
bo‘lgan, dehqonchilik, baliqchilik va kulolchilikni o‘rgangan.
Shun Yaoga o‘xshab bir necha o‘n yillar podsholik qilgan va juda ko‘p
xayrli ishlari bilan dong chiqargan. Keyin u ham, Yaoga o‘xshab, ashula va
raqslar bilangina ovora bo‘lgan o‘z o‘g‘liga taxtni qoldirmagan, balki iste’dodli va
adolatli Yuyga hokimiyatni topshirgan.
Yuy o‘z hukmronligi davrida misli ko‘rilmagan suv toshqinini bartaraf
etgan. Toshqinga qarshi kurashda u o‘z qo‘liga savat va belkurak olib ishtirok
etgan. Shamol va yomg‘irga qaramasdan toshkinga karshi uzi oldinda borib, butun
xalqni o’z ketidan safarbar etgan. U daryolar o’zanini tozalagan, yangi oquv
yo’llarini ochgan.
Konfutsiy o‘z tashviqotlarida yuqoridagi afsonaviy hukmdorlar faoliyatidan
o‘rnak olishga chaqirgan. O‘zi to‘g‘risida u shunday degan: “Men sharhlayman,
ammo yaratmayman”. Men qadimgi davrlarga ishonaman va uni sevaman”. Va
yana boshqa joyda: “Mening ta’limotim, qadimgilarning bizga qoldirgan va dars
bergan ta’limotlaridan o‘zga narsa emas. Bu ta’limotga men hech narsa
qo‘shmasdan va hech narsani olib qolmasdan, avvalgidek, sof holicha
yetkazayapman. Bu ta’limot o‘zgarmasdir, osmonning o‘zi uning ijodkoridir. Men
o‘zim yerga urug‘ sepadigan va sug‘oradigan dehqonga o‘xshayman, ammo u o‘z-
o‘zicha sepilgan urug‘ni ko‘kartirib chiqaradigan va o‘simlikning boshqa turi
shakliga aylantira oladigan kuchga ega emas”.
“Yer yuzidagi adolatsizlikni tugatish uchun nima qilmoq kerak?”, degan
savolga Konfutsiy kishilarni axloqiy tarbiyalash yo’li bilan deb javob bergan.
Konfutsiyning ta’kidlashicha, “shaxs faqat o’zi uchun emas, balki jamiyat
uchun ham yashashi kerak.”
4
Osmonga sig‘inish konfutsiychilikda muhim o‘rin tutgan. Osmon muayyan
maqsadga yo’naltirilgan oliy kuch sifatida talqin etilgan. U barcha aholining
taqdirini belgilaydi. Osmon ulug‘vor qudratga ega bo‘lgan kuch bo‘lib, aql va oliy
4
Nazarov Q. Falsafa ma’ruzalar matni. Toshkent, Ditaf, 2000, 33-bet
19
adolat ramzidir. Ammo osmon hukmini yerda ijro qilishga kim loyiq? Osmonning
yerdagi shunday “vakili” hukmdor shaxsidir. Bu haqida konfutsiychilikning “Shu-
szin” kitobida shunday deyiladi: “Osmon, odamlarga hayot bag‘ishlash bilan
birga, ularga ehtiroslar ham beradi. Agar odamlar boshqaruvchisiz qolishsa, unda
bosh-boshdoqliklar kelib chiqishi mumkin, shuning uchun osmon oliy aql egasi
bo‘lgan insonni yaratdiki, lozim bo‘lgan vaqtda hukmron bo‘lishga qodir”.
Shunday qilib, Konfutsiy va uning izdoshlari hukmdorning hokimiyatini
ilohiylashtirdilar. U nafaqat osmonning yerdagi “vakil”i, balki insonlar dunyosi
bilan ruhlar va ilohiy kuchlar o‘rtasidagi vositachi hamdir.
Konfutsiy “ismlarni tuzatish” (chjen min) g‘oyasini ham oldinga surgan edi.
Tuzatish yoki to‘g‘irlash tushunchasining mohiyati quyidagilardan iborat edi: Har
bir kishi jamiyatda o‘ziga ajratilgan muayyan joyni egallashi va shunga muvofiq
o‘z xatti-harakatini o‘lchashi lozim, ya’ni jamiyatda o‘z “maqom”i ga ega bo‘lishi
yo hukmdor yoki shoh, katta lavozimdagi mansabdor yoki o‘rtacha lavozimdagi
xodim, yoki oddiy fuqaro bo‘lishi zarur. Konfutsiy shunday yozgan edi: “Olijanob
er” – o‘zi bilmagan narsaga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lmog‘i lozim.
Agar ismlar noto‘g‘ri bo‘lsa, aytilgan so‘zlar asosli bo‘lmaydi. Agar aytilgan
so‘zlar asosli bo‘lmasa, u vaqtda ishlar bajarilmaydi. Agar ishlar amalga oshmasa,
rasm-rusumlar va musiqa ravnaq topmaydi. Agar rasm-rusumlar va musiqa ravnaq
topmasa, jazolash yetarli darajada qo‘llanilmaydi. Agar jazolash yetarli darajada
qo‘llanilmasa, xalq nima qilishini bilmay qoladi”.
G‘arbiy Chjou sulolasi davridagi muayyan me’yorlar, munosabatlar,
harakatlar, huquq va burchlarni ifodalovchi tartib tushunchasining (li) ilk
ma’nosini Konfutsiy namunaviy g‘oya sifatida tavsiya etadi. Uning fikricha, tartib
insonning tabiatga, jumladan, kishilar o‘rtasidagi munosabatlarida namoyon
bo‘ladigan umumiy orzudagi istak tufayli o‘rnatiladi. Tartib (li) tashqi xatti-
harakatni, ya’ni etiketni ham o‘z ichiga oluvchi axloqiy tushuncha sifatida
namoyon bo‘ladi. Tartibga asliy kelib chiqish jihatdan rioya etish burch
majburiyatlarini maqsadga muvofiq ravishda bajarishga olib keladi. “Agar
olijanob er (szyun szi) aniq ish tutuvchi va vaqtni bekorga sarflamaydigan bo‘lsa,
20
basharti u boshqalarga nisbatan hurmat bilan muomala qiladigan va tartibga rioya
etuvchi bo‘lsa, unda to‘rt dengiz orasida yashovchi kishilar unga birodar
bo‘ladilar”. Tartib (li) xayrli ish (de) bilan to‘ldiriladi: “Szichan haqida gapirgan
muallim, uning olijanob er kishiga taalluqli to‘rt xayrli ishini ta’kidlab o‘tgan.
Xususiy xatti-harakatida u muloyim, xizmatda aniq ish tutuvchi, insonparvar va
odamlarga nisbatan adolatli”. Konfutsiy fikricha, o‘z vazifalarini ana shunday
tartibga binoan bajarish zaruriy ravishda odamgarchilikning (jen) namoyon
bo‘lishiga olib keladi. Odamgarchilik – insonga nisbatan qo‘yiladigan barcha
talablarning asosidir. Insonning yashash tarzi shunchalik ijtimoiydirki, u uni
boshqarib turuvchi quyidagilarsiz yashay olmaydi:
a) o‘zing nimaga erishmoqchi bo‘lsang, boshqalarga ham shunga erishishga
yordam ber;
b) o‘zing xohlamagan narsani, boshqalarga ham ravo ko‘rma.
Odamlar oilaviy sharoitga bog‘lik ravishda, keyin esa, ijtimoiy holatlarga
nisbatan
bir-birlaridan
farqlanadilar.
Oilaviy
otasolorlik
(patriarxal)
munosabatlaridan Konfutsiy o‘g‘illik va birodarlik olijanobligi (syao ti) asosiy
qoidasini keltirib chiqaradi. Ijtimoiy munosabatlarga oilaviy munosabatlar
tengdirlar. Fuqaroning hokimga, boshliqning o‘z qo‘l ostidagi xizmatchiga
bo‘lgan munosabati o‘g‘ilning otaga va ukaning akaga bo‘lgan munosabati
kabidir. Xizmat yuzasidan boshliqqa nisbatan bo‘lgan muomala tartibiga rioya
etish uchun Konfutsiy adolatlilik va ijrochilikning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi.
Adolatlilik va ijrochilik haqiqatni borliq sifatida tushunishga bog‘liq
bo‘lmaganligi tufayli, Konfutsiy bu masala bilan maxsus shug‘ullanmaydi. Inson
tartib va uning holati taqozo etgandek, xatti-harakat etmog‘i lozim. To‘g‘ri
ijrochilik xatti-harakati – bu shunday odobki, unda tartib va odamgarchilikka
qat’iy ravishda rioya qilinadi, negaki, “olijanob er qaysi narsa yaxshi ijrochilikka
kirishini, xuddi kichik lavozimdagi odamlar nima foydaligini bilganidek, uning
farqiga boradilar”.
21
Konfutsiy aqidasicha, ma’lumotli kishilarning yo‘li shunday bo‘lib, ular
axloqiy kuchga (de) egadirlar va shuning uchun ham jamiyatni boshqarish ularga
ishonib topshirilishi kerak.
Konfutsiyning axloqiy-siyosiy ta’limoti qandaydir nazariy bilish asosiga
tayanmaydi. Bilim (chji) va uning kelib chiqish masalasini Konfutsiy qadimgi
kitoblarni o‘rganish va qadimgi ajdodlar tajribasidan iqtibos qilishganda, deb
bildi. Uning fikricha, bilimning asosiy manbasi o‘qishdir va uning manbasi esa,
qadimgi rivoyatlar va solnomalardir. Shuning uchun Konfutsiychilikka jamiyat
taraqqiyotidagi ilgarigi va yangi tajribaga tanqidiy munosabatda bo‘lib, ulardan
xulosalar chiqarish yot edi. Tabiatshunoslik fanlariga umuman e’tibor berilmagan
edi. Har qanday yangi hodisa eskiga tajriba nuqtai nazaridan baholanar va
o‘tmishga borib taqalar edi. Masalaning bunday qo‘yilishi Xitoy o‘tmishini
ideallashtirishga olib keldi. Konfutsiychilik ta’limoti muhofazakorona fikrlar
tayanchiga aylandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |