“Sharq falsafasi va madaniyati” kafedrasi


 Xitoyda falsafiy fikrlarning rivojlanishi (Lao Szi, Konfutsiy)



Download 365,85 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/9
Sana31.12.2021
Hajmi365,85 Kb.
#232202
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
qadimgi xitoyda falsafiy fikrlarning shakllanishi va rivoji

1.02. Xitoyda falsafiy fikrlarning rivojlanishi (Lao Szi, Konfutsiy). 

Qadimgi  Xitoyda  ilk  falsafiy  maktabning  yuzaga  kelishi  Li  Er  –  Lao-szi 

yoki ustoz Lao (er. avv. 579-499 yy) nomi bilan bog‘liqdir. Rivoyat qilishlaricha, 

Lao-szi volidasining qornida 81 yil yashagan, shu bois u oq soqol bilan tug‘ilgan 

emish.  Olcha  daraxti  tagida  tug‘ilganidan  unga  Li,  qulog‘i  uzun  bo‘lganidan  Er 

deb  ism  qo‘yishgan  ekan.  Manbalarga  ko‘ra,  Lao-szi  arxivnarus  bo‘lib  ishlagan, 

ammo  mavjud  tartiblarni  qabul  qilolmay,  lavozimidan  voz  kechgan.  Lao-szi 

falsafiy mushohadalarni sevgan; tez orada u Osmon va Osmonosti sirlaridan voqif 

donishmand  sifatida  xalqqa  taniladi.  Yosh  Konfutsiy  saboq  olish  uchun  uning 

oldiga  borgan.  Quldorlik  tuzumi  ham,  uning  o‘rniga  shakllanayotgan  feodal 

munosabatlari ham mutafakkirga yoqmagan. U eski tuzumning axloqi va qoidalari 

“kishilarda  ishonchni,  sadoqatni  mahv  qiladi,  ularni  g‘alayonlarga  etaklaydi”, 

yangi  munosabatlar  tayanayotgan  “qonunlar  va  farmonlar  esa  o‘g‘rilarni  hamda 

talonchilarni ko‘paytiradi” deb bilgan. 

Lao-szining besh ming bitiklardan iborat “Daodeszin” (“Ezgu amallar yo‘li 

yoxud  kuch  va  xatti-harakatlar  haqida  kitob”)  deb  nomlangan  asari  saqlanib 

qolgan. Ushbu asardagi fikrlar, yondashishlar dao falsafasining asosidir. 

Donishmand  “dao”  tushunchasini  dunyoning  asosi,  olamning  yaratilish 

yo‘li,  qonuniyati  deb  ta’riflaydi.  Dao  –  Osmon  va  Yer  negizi,  barcha  narsalarni 

yaratuvchidir.  To‘g‘ri,  “dao”  tushunchasi  haqida  tavsiflar  ko‘p,  ba’zan  uni 

ta’limot,  nazariya,  hatto  din  deb  ham  atashadi.  Ammo  Lao-szi  uni  Butunga, 

Kamolga  yetish  yo‘li  deb  qaraydi.  “Dao,  –  deb  yozadi  donishmand,  –  birni  bir, 

ikkini  ikki,  uchni  uch,  boshqa  barcha  narsalarni  yaratadi”.  Bir  –  bo‘shliq,  ikki  – 

undan  yaralgan  yorug‘lik  va  qorong‘ulik,  uch  esa  barcha  narsalar  ifodasidir. 

Demak, dao birdan oldin bor edi. 

Dao,  Lao-szi  izoh  –  tavsifiga  ko‘ra,  eshitadigan,  ko‘radigan,  sezadigan 

narsa emas, u borliq yaratilgan noborliqdir. Sir shundaki, noborliq mutlaq yo‘qlik 

emas,  yo‘qlikdan  borliqning  paydo  bo‘lishi  g‘ayrihayotiydir.  Noborliq  biz 

ko‘rolmaydigan,  eshitolmaydigan,  tutolmaydigan,  ammo  borliq  yaratilgan  ilk 

substansiyadir. Mutafakkir uni “bo‘shliq” deb ham ataydi. Shu bo‘shliq bo‘lmasa, 



 

12

narsalarning  yaratilishi  ham,  harakatlar  ham  mumkin  emas.  Bo‘shliq  tufayli 



narsalar mavjuddir. 

“Buyuk  dao  hamma  joyda  mavjud:  o‘ngda  ham,  chapda  ham...  Uning 

marhamatidan  barcha  mavjudot  tug‘iladi  va  rivojlanadi...  Barcha  narsalar  daoga 

intiladi, ammo dao narsalar ustidan hukmronlik qilmaydi”. 

Dao  hech  nima  qilmaydi,  biroq  u  yaratmagan  narsa  yo‘q;  u  hech  kimga 

hukm  bermaydi,  lekin  o‘z  holatida  barqarordir.  U  boshqalarga  yordam  beradi, 

ammo hech kim bilan kurashmaydi. 

Daoning barcha narsalarga daxldorligi uni ushbu narsalarning yaratilishi va 

mavjudligini  ta’minlaydigan  qonunga  aylantiradi.  Agar  dao  barcha  narsalarga 

daxldor  ekan,  u  hamma  narsalarda  bordir;  hamma  narsalarda  bor  narsa  hamma 

narsalardan  ustundir.  Ustunlik  –  hokimlik  belgisi,  chunki  u  istasa  narsalarni 

yaratadi, istasa yaratmaydi, hatto yo‘q qiladi. Daoni bunday voqelikka aylantirish 

o‘ta sodda qarashdir. 

Dao falsafasida ilk substansiya bor, lekin xudo yo‘q; unda xudojo‘ylar bor, 

ammo  dogma  yo‘q.  Daodagi  xudojo‘ylik  hayotning,  borliqning  Butunligiga 

ishonishdadir. Olamni ham, odamni ham hech kim yaratmagan; agar ularni kimdir 

yaratgan  bo‘lsa,  yaratish  boisi  mavjud.  Boisi  bor  narsa  o‘tkinchidir,  u  yo‘q 

bo‘lishga  mahkum.  Faqat  Mavjudlik,  Butun  va  ularga  taallluqli  narsalargina 

barqarordir,  abadiydir.  “Agar  siz,  –  deb  yozadi  Lao-szi,  –  ishingizda  Butunni, 

muabbadni  tuygan  va  u  bilan  bevosita  aloqaga  kirishgan  bo‘lsangiz,  demak,  siz 

dao yo‘lidasiz”. 

Materializm hamma narsani o‘tkinchi deb biladi, u uchun abadiy narsa yo‘q 

–  hamma  narsa  tug‘iladi,  o‘sadi,  o‘ladi.  Shuning  uchun  u  jonning  lazzatlanib, 

huzur-halovatda  yashashining  tarafdoridir.  Idealizm  ruhni,  jannatni  sharaflaydi, 

mavjud  dunyoni  din,  g‘oya  uchun  fido  etishga  chaqiradi.  Ushbu  istaklarida 

materialistlar  idealist,  idealistlar  materialistdir.  Dunyoning  bunday  bo‘linishi 

aslida  ego  ta’siridandir.  Qandaydir  “izm”larga  bo‘lingan  dunyo  kishilarning 

qalbini  ham  ikkiga  bo‘ladi.  Qalbi  bo‘laklangan  kishilar  hatto  o‘zi  bilan  ham 

murosada  yasholmaydi.  Ular  ego  ta’sirida  o‘ziga  raqiblar  qidiradi,  birovlarni 



 

13

dinparastlarga,  birovlarni  dahriylarga,  birovlarni 



yaxshilarga,  birovlarni 

yomonlarga ajratib jamiyatning, insonning butunligiga rahna soladi. Jahonda sodir 

bo‘layotgan inqirozlar, nizolar ma’naviyatdagi bo‘shliq oqibatidandir. 

Olti  ming  yildan  beri  odam  “men  bilaman”  deb  keladi.  Vo  darig‘,  birorta 

ham  odam  bilim  yoki  bilish  nimaligini  isbotlay  olgan  emas.  Chunki  “inson 

bilimlarining  barchasi  ishonchsiz,  noaniq  va  cheklangandir”  (B.Rassel). 

Ishonchsiz,  cheklangan  “bildim”  deb  aytishga  haqli  emas.  Shuning  uchun  dao 

bilimni,  jumladan,  falsafani  ham,  inson  takabburligining  ko‘rinishidir  deb 

hisoblaydi.  Falsafa  haqu  haqiqatni,  borliq  va  yo‘qlikni  so‘zlar,  ta’riflar,  ramzlar 

orqali ifodalash usulidir. Ularni har kim har xil tushunadi, talqin qiladi, ular ichida 

uyg‘unlik, Butun yo‘q. Biroq dao borliqni bilish mumkinligini rad etmaydi; bilish 

shaxsiy  tajribadan  iborat.  Boshqalarning  tajribalari,  ular  asosida  bitilgan  kitoblar, 

to‘qilgan  o‘gitlar  emas,  balki  shaxsiy  hayotiy  tajriba,  kuzatuv  donishmand  qiladi 

kishini.  Boshqalar  tajribasiga  tayanishda  xavf  ko‘p,  chunki  ular  kishining  fikrini, 

maqsadini  oldindan  shakllantirib,  bir  qolipga  solib  qo‘yadi.  Bu  esa  rang-barang 

hayot, beadad Butun xususiyatiga ziddir. Shuning uchun ham dao shaxsiy tajriba, 

kuzatish  tarafdori.  Bilim  o‘zlashtiriladi,  shaxsiy  kuzatish  tajriba  mahsuli. 

O‘zlashtirilgan  bilim  boshqa  o‘zlashtirilgan  bilimlar  ta’sirida  o‘zgaradi,  shaxsiy 

tajribadan  olingan  bilim  umrboqiydir.  O‘zlashtirilgan  bilimlar  kishini  tayyor 

nazariyalarga,  g‘oyalarga  bog‘lab  qo‘yadi,  shaxsiy  tajriba  bevosita  kuzatish 

natijasidir.  O‘zlashtirilgan  bilimlarga  turg‘unlik,  shaxsiy  kuzatuvga  mudom 

izlanish  xos.  Bilim  kishilarni  biladigan  va  bilmaydiganlarga,  unvonli  va 

unvonsizlarga,  ma’lumotli  va  ma’lumotsizlarga  ajratadi,  shaxsiy  tajribada  faqat 

izlanuvchi mavjud. Shri Bxagavan Radjnish deydi: “Agar Lao-szi biror narsa desa 

men  unga  ishonaman,  ammo  Konfutsiy  desa  uning  so‘zlari  shubha  uyg‘otadi. 

Mabodo  Suqrot  biror  narsa  desa  men  unga  ishonaman,  lekin  Aristotel  desa  men 

uni  qoralayman.  Lao-szi  va Suqrot chin  yurakdan, ichdan, Konfutsiy  va  Aristotel 

esa  o‘zlashtirganlarini  deydi.  Lao-szi  va  Suqrot  uchun  shaxsiy  tajriba,  kuzatuv 

haqu  haqiqat,  Konfutsiy  va  Aristotel  uchun  o‘zlashtirilganlari  haqiqatdir”. 

Shuning  uchun  dao  aqlni,  ratsionalni  rad  etadi.  Aql  o‘ylab  topgan  ifodalar, 




 

14

prinsiplar,  normalar  sun’iydir.  Sun’iy  tushunchalarni  kishilar  istagancha,  son-



sanoqsiz  ixtiro  qilishlari  mumkin.  Hayot  mudom  tabiiy,  aql  esa  hamma  narsani 

o‘zi ixtiro qilgan sun’iy ta’riflar, tushunchalar bilan o‘lchaydi. Natijada, aql rang-

barang  hayotni  tayyor  ta’riflar  va  tushunchalar  qolipiga  solib,  tuyg‘ularni  ham 

siyqalashtiradi. 

Bundan  tashqari,  tayyor  narsalarni  idrok  etish,  o‘zlashtirish  mehnat  talab 

qilmaydi,  yangini  anglash  mudom  iztirob,  goho  adashishdir.  Tayyor  ta’riflarni 

yodlashda kishi o‘zini mutaxassis, hatto a’lam sezadi, yangi narsa oldida u ojizdir. 

Chunki,  yangi  yangicha  talqinni,  yangicha  idrokni,  oldingi  tasavvurlardan  tez-tez 

voz  kechishni  taqozo  etadi.  Eski  –  muqimlik,  turg‘unlik,  osoyishtalik,  yangi  – 

bezovtalik, iztirob, qo‘rquv.  Ammo  hayot  cheksiz, beto‘xtov  izlanishdir.  Shuning 

uchun  dao:  “Go‘dakdek  yangini  bilishga  intilib  yashang!”  deb  da’vat  etadi. 

Demak,  dao  bilimga,  falsafaga  emas,  balki  tayyor,  qotgan  ta’riflar  va 

tushunchalarga qarshi. 

Dao  sun’iy  qarama-qarshiliklarga  qarshi.  Aynan  ular  bois,  inson  hayoti 

murattabdan,  garmoniyadan  uzoq,  ziddiyat,  raqobat  izlash  uning  hayot  tarziga 

aylangan.  Ushbu  qarama-qarshiliklar  nizolarga,  urushlarga  qirg‘inbarotlarga  olib 

keladi.  Ijtimoiy-tarixiy  tajriba  ko‘rsatadiki,  deyarli  barcha  urushlar  sun’iy 

ziddiyatlar  sabablidir.  Tabiiy  qarama-qarshiliklarning  urush  keltirib  chiqarganini 

insoniyat bilmaydi. 

Inson  ongi,  hayot  tarzi  va  borlig‘iga  singib  ketgan  sun’iy  qarama-

qarshiliklarni  bartaraf  etish  mumkinmi?  Aynan  ushbu  qarama-qarshiliklar  bizni 

ongli  mavjudotga  aylantirgan  emasmi?  Ulardan  voz  kechish  tafakkurimizni 

g‘ariblashtirmaydimi?  Bu  savollarga  qoniqarli  javob  berish  mushkul;  har  qanday 

javob  o‘zini  o‘zi  rad  etuvchi  dalilga  ega.  Lekin  dao  falsafasi  sun’iy  qarama-

qarshiliklardan  Butunga  intilish,  Butunda  yashash  orqali  xalos  bo‘lish  mumkin 

deb  hisoblaydi.  Buning  uchun  esa  odam  ego  –  manmanlik,  takabburlikdan  xalos 

bo‘lishi vojibdir. 

Ijtimoiy borliqda dao  nofaollik tarafdoridir. Dao  nofaolligi  hayotga  mutlaq 

befarqlik,  zohidlik  emas,  u  ruhni,  qalbni  to’ldiruvchi  va  chalg‘ituvchi  yugur-



 

15

yugurlardan  xoli,  borliqni  osuda,  tinch,  diqqat  bilan  anglashdir.  “Nofaol, 



harakatsiz  aql  go‘zaldir,  chunki  u  shu  holatida  haqu  haqiqatni  topadi”.  Faollik  – 

illyuziya, u kishi atrofida Butunni anglashga xalaqit beradigan to‘lqinlar yaratadi. 

Yugur-yugurlar  bilan  Butunni  anglab  bo‘lmaydi,  chunki  ruh  boshqa  narsa 

g‘amidadir. 

Butunni,  Mavjudlikni  anglash  shu  onni  anglashdan  boshlanadi.  Shu  ondan 

zavq  ololmagan  Mavjudlikdan  zavq  ololmaydi;  shu  ondan  hikmat  topolmagan 

Butundan hikmat topolmaydi. O‘tmish ham, kelajak ham shu ondadir. Hayot bilan 

hamqadam  yashash  siri  ham  shu  ondan  zavqlanib  yashashdadir.  Har  kim  o‘ziga 

in’om  etilgan  umrni  yashaydi,  hech  kim  birov  hisobiga  umrini  uzaytirolmaydi. 

Demak, hech kim boshqa uchun yashash imkoniga emas, har kim o‘z umriga yoki 

shu  oniga  hukmdordir.  Shuning  uchun  kishining  umridan  yo  zavqlanib,  yoki 

qahrlanib  yashashi  o‘z  ixtiyoridadir.  Mavjud  har  bir  onni  odam  zavqqa  to‘ldirib 

yashay oladimi, mana bor sir nimada. 

Dao  mustaqil  fikrlash  falsafasidir.  Umr  hikmati  mudom  yangi  fikr  izlab 

yashashdadir.  Ana  shunda  inson  aqlu  zakovati  ilohiy  qudratini,  Butunga 

daxldorligini namoyon etadi. 

Dao falsafasi biror ta’limotni shakllantirishni va’da qilmaydi. Chunki, hayot 

ta’limotlardan  keng.  U  hayot  kabi  rang-barang,  hayot  kabi  mavjlanib,  to‘lib-

toshib,  har  bir  ondan  zavqlanib  yashash  tarafdoridir.  Yashashga  o‘rgatish  esa, 

ta’limot bo‘lmasa-da, falsafadir. 

Dao biror idealga etishni ham va’da qilmaydi. U hayot kabi tabiiy, ruh kabi 

ozod, qalb kabi sertuyg‘u, aql kabi chopqir yashash usulidir. 

Dao dialektik mushohadalar falsafasidir. U hayotni butun borlig‘icha tadqiq 

etadi  va  borliqdagi  qarama-qarshiliklardan  ma’no  izlaydi.  Hatto  ushbu  qarama-

qarshiliklarga tayanish dao falsafasidagi yagona bilish usulidir.  

Ha,  dao  falsafasicha  etuk,  ideal  bo‘lish  bir  yoqlamalik  bo‘lardi,  albatta. 

Dogmaga  aylanmaydigan  fikr,  qarash  yo‘q.  Ammo  daoda  dogma  yo‘q,  unda 

mudom  izlanish  bor.  Mustaqil  fikrlashga  o‘rganish  va  o‘rgatish  ham  ma’rifatga 

mushtoq qalb uchun saboqdir. 



 

16

Konfutsiy kambag’allashib qolgan aristokrat va harbiylar oilasida tug’ilgan. 



Konfutsiy  (er.  avv.  551-479  yy.)ning  haqiqiy  ismi  Kun  Fu  szi  (muallim  Kun) 

bo‘lib,  lotincha  yozilishda  Konfutsiy  sifatida  qayd  etilgan.  Bu  mutafakkir 

Xitoyning  birinchi  faylasufi  hisoblangan.U  22  yoshida  ta’lim  berish  bilan 

shug’ullanib,  Xitoyning  eng  mashhur  o’qituvchisi  sifatida  shuhrat  qozongan. 

Konfutsiy  o’zi  ochgan  maktabida  4  ta  fan:  axloq,  til,  siyosat  va  adabiyot 

o’qitilgan.  50  yoshida  Konfutsiy  siyosiy  faoliyatini  boshlab,  Lu  davlatida  yuqori 

amaldor  bo’lib  xizmat  qiladi.  Fitnalar  natijasida  xizmatidan  ketadi,  13  yil 

mobaynida  Xitoyning  turli  o’lkalariga  boradi,  biroq  u  joylarda  o’z  g’oyalarini 

qo’llay  olmagach,  eramizdan  avvalgi  484-yilda  Luga  qaytib  keladi.  Ta’lim 

berishdan tashqari qadimiy Xitoyning 5 ta mumtoz asari — “Shudzin”, “Shidzin”, 

“Idzin”,  “Yuedzin”  va  “Lidzi”ni  to’plash,  tahrir  qilish,  tarqatish  bilan 

shug’ullanadi. Konfutsiy ta’limoti uning “Lun yuy” (“Suhbatlar va mulohazalar”) 

kitobida bayon etilgan. Bu kitob aslida Konfutsiyning fikrlari va suhbatlari asosida 

shogirdlari  va  izdoshlari  tomonidan  yaratilgan.  Konfutsiy  o’zi,  avlodlari,  yaqin 

shogirdlari uchun alohida ajratilgan qabristonga dafn etilgan; uning uyi Konfutsiy 

ibodatxonasiga aylantirilgan, bu joy ziyoratgoh bo’lib qolgan. 

Xitoydagi  ilm-fan  taraqqiyotida  Konfutsiy  va  uning  maktabi  alohida 

ahamiyatga  ega.  Uning  butun  dunyoda  mashhur  bo’lgan  nomi  “kun”  va  “futszi” 

so’zlari asosida yasalgan “Kun” hozirgi vaqtda familiyani anglatuvchi so’z bo’lsa, 

“fu” faylasuf, “szi” o’qituvchi ma’nolarini ifodalovchi so’zlardir. Ya’ni Konfutsiy 

“falsafa  o’qituvchisi”  degan  so’zlarning  familiya  (taxallus)  maqomini  olgan 

shaklidir.  Konfutsiy  yashagan  davrdan  “To’rt  asos”  va  “Besh  asos”  degan  ulkan 

yozma  yodgorliklar  saqlanib  qolgan.  “Besh  asos”  Konfutsiyga  qadar  yaratilgan 

“Qo’shiqlar kitobi”, “Taomillar kitobi” (“Marosimlar kitobi”), “Rivoyatlar kitobi” 

va  “Folbinlik  kitobi”  (“O’zgarishlar  kitobi”)  singari  qismlardan  iborat  bo’lgan. 

Lekin  bu  kitoblarning  barchasi  konfutsiylik  ta’limoti  asosida  qayta  ishlangan  va 

Konfutsiy ta’limotining mohiyatini ochishga xizmat qilib kelgan. “To’rt asos” esa 

Konfutsiy  “Hikmatlar”idan  tashqari,  “Menszi”  (“Men  -  muallim”),  “Buyuk 

ta’limot” va “Oraliq haqidagi ta’limot” singari Konfutsiy shogirdlarining hikmatli 



 

17

so’zlaridan tashkil topgan. Konfutsiy ta’limoti markazida “muruvvatli zot” turadi. 



U  hukmron  tabaqaning  ideal  vakili  bo’lib,  Konfutsiy  ta’limoti  yordamida  o’zida 

jamiyat farovonligini ta’minlay oladigan va ma’naviy asoslarini ifodalay oladigan 

olijanob  fazilatlarni  shakllantirgan.  Konfutsiy  “Hikmatlar”i  “muruvvatli  zot”ning 

shunday  yuksak  insoniy  fazilatlarini  aks  ettiradi.  Aniqroq  aytsak,  bu  zot  oliy 

hukmdorga  nisbatan  chuqur  ehtiromli,  xalqqa  esa  muruvvatli  bo’luvchi,  butun 

kuch  va  qobiliyatini  jamiyat  oldidagi  burchini  oqlashga,  milliy  urf-odat  va 

an’analarning to’la-to’kis bajarilishini ta’minlashga sarf etuvchi kishidir. Shuning 

uchun  ham  uning  o’gitlari,  pand-u  nasihatlari  Xitoyda  hanuzga  qadar  e’zozlanib 

va qadrlanib keladi. 

Uning  ta’limoti  Sin  sulolasi  hukmronligi  davrida  ta’qiqlangan  ko‘pgina 

faylasuflardan  biri  edi.  Xan  sulolasi.davrida  Konfutsiy  katta  e’tibor  qozonib, 

ilohiylashtirish  darajasiga  borib  yetgan  va  yangi  davrgacha  hurmatli  donishmand 

sifatida taqdirlangan. 

Ijtimoiy  burchga  sodiqlik  va  xolislik  bilan  nom  chiqargan  hukmdor  Yao 

xalqni  ma’rifatli  qilgan,  barchaga  mehr  bilan  qarab,  fuqarolik  va  qonunchilikni 

joriy  etgan.  Uning  hukmronligi  davrida  uylarning  eshigi  qulflanmagan,  yuqolgan 

narsalar esa, egalariga qaytarilgan. 

Yao  tomi  qamish  bilan  yopilgan  kulbada  yashagan.  Uning  taomi  yovvoyi 

o‘tlar  va  guruch  bo’tqasi  bo’lgan.  Kiyimi  nihoyatda  oddiy  bo‘lgan.  Kulolchilik 

idishlaridan ovqat yegan. Agar mamlakatda kimdir och qolgan bo‘lsa, Yao albatta 

shunday  degan:  “Uning  och  bo‘lishiga  men  aybdorman”.  Agar  mamlakatda 

kimningdir  kiyimi  bo‘lmasa,  Yao  albatta  yana  shunday  degan:  “Uning  kiyimi 

yo‘qligiga  men aybdorman!” Agar mamlakatda kimdir jinoyat qilgan bo‘lsa, Yao 

albatta  shunday  degan:  “Men  uni  jinoyat  qilishgacha  olib  bordim”.  U  barcha 

uchun  ma’suliyatni  o‘z  bo‘yniga  olgan.  Mamlakatni  ko‘p  yil  boshqargan  Yao, 

qarib  qolganda  hokimiyatni  o‘g‘liga  qoldirishni  istamagan.  Chunki,  uning 

o‘g‘lining davlatni boshqarishga iste’dodi yo‘q bo‘lganligidan, Yao o‘zidan keyin 

xalqni  qiynalishini  istamagan.  Shuning  uchun  salohiyatli  kishilarni  atrofiga 

to‘plab,  ulardan  eng  aqllisiga  taxtni  topshirmoqchi  bo‘lgan.  Shunday  odam  Shun 



 

18

bo‘lib  chiqqan.  U  yoshligidayoq  ota-onasiga  chuqur  hurmati  bilan  mashhur 



bo‘lgan, dehqonchilik, baliqchilik va kulolchilikni o‘rgangan. 

Shun  Yaoga  o‘xshab  bir  necha  o‘n  yillar  podsholik  qilgan  va  juda  ko‘p 

xayrli  ishlari  bilan  dong  chiqargan.  Keyin  u  ham,  Yaoga  o‘xshab,  ashula  va 

raqslar bilangina ovora bo‘lgan o‘z o‘g‘liga taxtni qoldirmagan, balki iste’dodli va 

adolatli Yuyga hokimiyatni topshirgan. 

Yuy  o‘z  hukmronligi  davrida  misli  ko‘rilmagan  suv  toshqinini  bartaraf 

etgan.  Toshqinga  qarshi  kurashda  u  o‘z  qo‘liga  savat  va  belkurak  olib  ishtirok 

etgan. Shamol va yomg‘irga qaramasdan toshkinga karshi uzi oldinda borib, butun 

xalqni  o’z  ketidan  safarbar  etgan.  U  daryolar  o’zanini  tozalagan,  yangi  oquv 

yo’llarini ochgan. 

Konfutsiy o‘z tashviqotlarida yuqoridagi afsonaviy hukmdorlar faoliyatidan 

o‘rnak  olishga  chaqirgan.  O‘zi  to‘g‘risida  u  shunday  degan:  “Men  sharhlayman, 

ammo  yaratmayman”.  Men  qadimgi  davrlarga  ishonaman  va  uni  sevaman”.  Va 

yana  boshqa  joyda:  “Mening  ta’limotim,  qadimgilarning  bizga  qoldirgan  va  dars 

bergan  ta’limotlaridan  o‘zga  narsa  emas.  Bu  ta’limotga  men  hech  narsa 

qo‘shmasdan  va  hech  narsani  olib  qolmasdan,  avvalgidek,  sof  holicha 

yetkazayapman. Bu ta’limot o‘zgarmasdir, osmonning o‘zi uning ijodkoridir. Men 

o‘zim yerga urug‘ sepadigan va sug‘oradigan dehqonga o‘xshayman, ammo u o‘z-

o‘zicha  sepilgan  urug‘ni  ko‘kartirib  chiqaradigan  va  o‘simlikning  boshqa  turi 

shakliga aylantira oladigan kuchga ega emas”. 

“Yer  yuzidagi  adolatsizlikni  tugatish  uchun  nima  qilmoq  kerak?”,  degan 

savolga Konfutsiy kishilarni axloqiy tarbiyalash yo’li bilan deb javob bergan. 

Konfutsiyning  ta’kidlashicha,  “shaxs  faqat  o’zi  uchun  emas,  balki  jamiyat 

uchun ham yashashi kerak.”

4

 

Osmonga sig‘inish konfutsiychilikda muhim o‘rin tutgan. Osmon  muayyan 



maqsadga  yo’naltirilgan  oliy  kuch  sifatida  talqin  etilgan.  U  barcha  aholining 

taqdirini belgilaydi. Osmon ulug‘vor qudratga ega bo‘lgan kuch bo‘lib, aql va oliy 

                                                             

4

 



Nazarov Q. Falsafa ma’ruzalar matni. Toshkent, Ditaf, 2000, 33-bet

 



 

19

adolat ramzidir. Ammo osmon hukmini yerda ijro qilishga kim loyiq? Osmonning 



yerdagi shunday “vakili” hukmdor shaxsidir. Bu haqida konfutsiychilikning “Shu-

szin”  kitobida  shunday  deyiladi:  “Osmon,  odamlarga  hayot  bag‘ishlash  bilan 

birga, ularga ehtiroslar ham beradi. Agar odamlar boshqaruvchisiz qolishsa, unda 

bosh-boshdoqliklar  kelib  chiqishi  mumkin,  shuning  uchun  osmon  oliy  aql  egasi 

bo‘lgan  insonni  yaratdiki,  lozim  bo‘lgan  vaqtda  hukmron  bo‘lishga  qodir”. 

Shunday  qilib,  Konfutsiy  va  uning  izdoshlari  hukmdorning  hokimiyatini 

ilohiylashtirdilar.  U  nafaqat  osmonning  yerdagi  “vakil”i,  balki  insonlar  dunyosi 

bilan ruhlar va ilohiy kuchlar o‘rtasidagi vositachi hamdir. 

Konfutsiy “ismlarni tuzatish” (chjen min) g‘oyasini ham oldinga surgan edi. 

Tuzatish yoki to‘g‘irlash tushunchasining mohiyati quyidagilardan iborat edi: Har 

bir  kishi  jamiyatda  o‘ziga  ajratilgan  muayyan  joyni  egallashi  va  shunga  muvofiq 

o‘z xatti-harakatini o‘lchashi lozim, ya’ni jamiyatda o‘z “maqom”i ga ega bo‘lishi 

yo  hukmdor  yoki  shoh,  katta  lavozimdagi  mansabdor  yoki  o‘rtacha  lavozimdagi 

xodim, yoki oddiy fuqaro bo‘lishi zarur. Konfutsiy shunday yozgan edi: “Olijanob 

er”  –  o‘zi  bilmagan  narsaga  ehtiyotkorlik  bilan  munosabatda  bo‘lmog‘i  lozim. 

Agar  ismlar  noto‘g‘ri  bo‘lsa,  aytilgan  so‘zlar  asosli  bo‘lmaydi.  Agar  aytilgan 

so‘zlar asosli bo‘lmasa, u vaqtda ishlar bajarilmaydi. Agar ishlar amalga oshmasa, 

rasm-rusumlar va musiqa ravnaq topmaydi. Agar rasm-rusumlar va musiqa ravnaq 

topmasa,  jazolash  yetarli  darajada  qo‘llanilmaydi.  Agar  jazolash  yetarli  darajada 

qo‘llanilmasa, xalq nima qilishini bilmay qoladi”. 

G‘arbiy  Chjou  sulolasi  davridagi  muayyan  me’yorlar,  munosabatlar, 

harakatlar,  huquq  va  burchlarni  ifodalovchi  tartib  tushunchasining  (li)  ilk 

ma’nosini Konfutsiy namunaviy g‘oya sifatida tavsiya etadi. Uning fikricha, tartib 

insonning  tabiatga,  jumladan,  kishilar  o‘rtasidagi  munosabatlarida  namoyon 

bo‘ladigan  umumiy  orzudagi  istak  tufayli  o‘rnatiladi.  Tartib  (li)  tashqi  xatti-

harakatni,  ya’ni  etiketni  ham  o‘z  ichiga  oluvchi  axloqiy  tushuncha  sifatida 

namoyon  bo‘ladi.  Tartibga  asliy  kelib  chiqish  jihatdan  rioya  etish  burch 

majburiyatlarini  maqsadga  muvofiq  ravishda  bajarishga  olib  keladi.  “Agar 

olijanob er (szyun szi) aniq ish tutuvchi va vaqtni bekorga sarflamaydigan bo‘lsa, 



 

20

basharti u boshqalarga nisbatan hurmat bilan muomala qiladigan va tartibga rioya 



etuvchi  bo‘lsa,  unda  to‘rt  dengiz  orasida  yashovchi  kishilar  unga  birodar 

bo‘ladilar”.  Tartib  (li)  xayrli  ish  (de)  bilan  to‘ldiriladi:  “Szichan  haqida  gapirgan 

muallim,  uning  olijanob  er  kishiga  taalluqli  to‘rt  xayrli  ishini  ta’kidlab  o‘tgan. 

Xususiy  xatti-harakatida  u  muloyim,  xizmatda  aniq  ish  tutuvchi,  insonparvar  va 

odamlarga  nisbatan  adolatli”.  Konfutsiy  fikricha,  o‘z  vazifalarini  ana  shunday 

tartibga  binoan  bajarish  zaruriy  ravishda  odamgarchilikning  (jen)  namoyon 

bo‘lishiga  olib  keladi.  Odamgarchilik  –  insonga  nisbatan  qo‘yiladigan  barcha 

talablarning  asosidir.  Insonning  yashash  tarzi  shunchalik  ijtimoiydirki,  u  uni 

boshqarib turuvchi quyidagilarsiz yashay olmaydi:  

a) o‘zing nimaga erishmoqchi bo‘lsang, boshqalarga ham shunga erishishga 

yordam ber;  

b) o‘zing xohlamagan narsani, boshqalarga ham ravo ko‘rma. 

Odamlar  oilaviy  sharoitga  bog‘lik  ravishda,  keyin  esa,  ijtimoiy  holatlarga 

nisbatan 

bir-birlaridan 

farqlanadilar. 

Oilaviy 

otasolorlik 

(patriarxal) 

munosabatlaridan  Konfutsiy  o‘g‘illik  va  birodarlik  olijanobligi  (syao  ti)  asosiy 

qoidasini  keltirib  chiqaradi.  Ijtimoiy  munosabatlarga  oilaviy  munosabatlar 

tengdirlar.  Fuqaroning  hokimga,  boshliqning  o‘z  qo‘l  ostidagi  xizmatchiga 

bo‘lgan  munosabati  o‘g‘ilning  otaga  va  ukaning  akaga  bo‘lgan  munosabati 

kabidir.  Xizmat  yuzasidan  boshliqqa  nisbatan  bo‘lgan  muomala  tartibiga  rioya 

etish uchun Konfutsiy adolatlilik va ijrochilikning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi. 

Adolatlilik  va  ijrochilik  haqiqatni  borliq  sifatida  tushunishga  bog‘liq 

bo‘lmaganligi  tufayli,  Konfutsiy  bu  masala  bilan  maxsus  shug‘ullanmaydi.  Inson 

tartib  va  uning  holati  taqozo  etgandek,  xatti-harakat  etmog‘i  lozim.  To‘g‘ri 

ijrochilik  xatti-harakati  –  bu  shunday  odobki,  unda  tartib  va  odamgarchilikka 

qat’iy ravishda rioya qilinadi, negaki, “olijanob er qaysi  narsa  yaxshi  ijrochilikka 

kirishini,  xuddi  kichik  lavozimdagi  odamlar  nima  foydaligini  bilganidek,  uning 

farqiga boradilar”. 




 

21

Konfutsiy  aqidasicha,  ma’lumotli  kishilarning  yo‘li  shunday  bo‘lib,  ular 



axloqiy kuchga (de) egadirlar va shuning  uchun  ham  jamiyatni boshqarish  ularga 

ishonib topshirilishi kerak. 

Konfutsiyning  axloqiy-siyosiy  ta’limoti  qandaydir  nazariy  bilish  asosiga 

tayanmaydi.  Bilim  (chji)  va  uning  kelib  chiqish  masalasini  Konfutsiy  qadimgi 

kitoblarni  o‘rganish  va  qadimgi  ajdodlar  tajribasidan  iqtibos  qilishganda,  deb 

bildi.  Uning  fikricha,  bilimning  asosiy  manbasi  o‘qishdir  va  uning  manbasi  esa, 

qadimgi  rivoyatlar  va  solnomalardir.  Shuning  uchun  Konfutsiychilikka  jamiyat 

taraqqiyotidagi  ilgarigi  va  yangi  tajribaga  tanqidiy  munosabatda  bo‘lib,  ulardan 

xulosalar chiqarish yot edi. Tabiatshunoslik fanlariga umuman e’tibor berilmagan 

edi.  Har  qanday  yangi  hodisa  eskiga  tajriba  nuqtai  nazaridan  baholanar  va 

o‘tmishga  borib  taqalar  edi.  Masalaning  bunday  qo‘yilishi  Xitoy  o‘tmishini 

ideallashtirishga  olib  keldi.  Konfutsiychilik  ta’limoti  muhofazakorona  fikrlar 

tayanchiga aylandi. 

 

 




Download 365,85 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish