Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

Nazorat uchun savollar va topshiriqlar:

1.Texnoparklarning iqtisodiy mohiyati va O‘zbekistonda ularni rivojlantirish istiqbollari nimadan iborat?

2. Texnoparklarni yaratishning asosiy vazifalarini aniqlang?
3. Texnoparklar Amerika (AQSH, Buyuk Britaniya) modeliga nima xos?
4. Texnoparklar Yaponiya (Yaponiya) modeliga nima xos?.
5. Texnoparklar aralash (Fransiya, Germaniya) modeliga nima xos?
6. Rossiyada texnoparklarning ishlash xususiyatlari nimadan iborat?
7. Texnoparklarni rivojlantirishda davlatning roli nimadan iborat?
8. Texnoparklarni rivojlantirish bilan bog‘liq muammolarini aniqlang?
9. Texnoparklarni rivojlantirish yo‘llarini aniqlang?
XIV BOB. VENCHUR-BIZNES INNOVATSIYALARNI BOSHQARISHNI TASHKIL ETISHNING YANGI SHAKLI SIFATIDA


14.1. Venсhur firmalari va venchur fondlari.
14.2. Venchur biznesining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi.
14.3. Venchur fondlarining xorijiy tajribasi.


14.1. Venture firmalari va venchur fondlari

Kichik korxonalar orasida venchur firmalar (venchur biznes - xavfli korxona) alohida o‘rin tutadi – bu kichik, ammo juda moslashuvchan va samarali korxonalar bo‘lib, ular sinovdan o‘tkazish, qayta ko‘rib chiqish va texnik jihatdan ishlab chiqarishga amaliyotda hali ishlab chiqilmagan ilmiy yutuqlarning natijalari va texnologik yangiliklar, ya'ni asosiy yangiliklarni tatbiq etish maqsadida yaratilgan. Ushbu turdagi biznes investitsiya daromadlarini olishning yuqori xavfi (iqtisodiy, texnologik, ishlab chiqarish, tizimli) bilan bog‘liq, shuning uchun venchur biznes ko‘pincha xavfli deb nomlanadi. Venchur korxonalari bir necha yuridik va (yoki) jismoniy shaxslarning kapitalini vaqtincha birlashtirish asosida tuziladi yoki yirik kompaniyalar va banklarning kreditlari yoki investitsiyalaridan foydalanadi. Ixtirolar ishlab chiqilgandan so‘ng, ushbu korxonalar yirik firmalar tomonidan so‘riladi (ko‘pincha so‘nggi venchur sheriklari orasida) yoki litsenziyalarni sotish orqali ular moliyaviy holatlarini mustahkamlaydilar, o‘zlarining ishlab chiqarishlari va tijorat operatsiyalarini tashkil etish va ixtirolar asosida faol tadbirkorlikni boshlashadi. Taniqli “Rank Xerox” va “Polaroid” firmalari venchur korxonasining so‘nggi o‘zgarishiga yorqin misollardir. Venchur firmasini yaratish uchun bir nechta shartlar talab qilinadi: innovatsiya g‘oyasi (yangi ishlab chiqarish, texnologiya, xizmat); ushbu g‘oyani amalga oshirish uchun ijtimoiy ehtiyoj; bunday g‘oya asosida yangi shaklni tashkil etishga qodir bo‘lgan tadbirkor; ushbu firmani moliyalashtirish uchun “venchur” kapitali.

Venchur korxonalari vaqt o‘tgach o‘zlarining afzalliklarini isbotladilar, jumladan: ilmiy tadqiqot ishlanmalarining muddatlarini 2 va undan ortiq baravarga qisqarishi, ixtirolarni o‘zlashtirish darajasi bo‘yicha yirik ham, o‘rta va kichik sanoat firmalari ham ular bilan raqobatlasha olmaydi; xarajatlarning 2 yoki undan ko‘p marta kamayishi. Boshqa shakllarga nisbatan kamida 4 barobar ustunligi ko‘rinib to‘ribdi. Shu sababli, eng asosiy ixtirolarning aksariyati sanoat gigantlari tomonidan emas, balki venchur kompaniyalari tomonidan ishlab chiqilganligi ajablanarli emas. Venchur-firmalarining samaradorligi isbotlashni talab qilmaydi: “Apple Computer”, “JVS” kabilar juda ajoyib tarzda ishlagan misol bo‘lishi mumkin.
Venchuri firmalari ikkita tashkiliy shaklda tuziladi: mustaqil venchur kompaniyalari va yirik korxonalar ichida joylashgan firmalar. Venchur biznesining natijasi shunchalik ahamiyatliki, yirik korporatsiyalarni o‘z tarkibida shu kabi bo‘linmalar yaratishga undadi. Ichki venchurni yaratish to‘g‘risida qaror korxona rahbari tomonidan qabul qilinadi va uning faoliyati bevosita rahbarlardan biri tomonidan boshqariladi. Ilmiy ehtiyojni talab qiladigan "xavfli" loyihani yaratish mumkin bo‘lgan g‘oyalarni tanlashda qo‘yidagilarni hisobga olish kerak: birinchidan, ushbu loyihaning vazifalari bosh kompaniyaning an’anaviy manfaatlardan farq qilishi kerak, yani ichki venchurning maqsadi yangiliklarni kashf etish. Ikkinchidan, ichki korxonalar doirasida amalga oshiriladigan g‘oyalarni tanlashda mutaxassislar innovatsiyalarning tijorat salohiyati, yaratish, ishlab chiqarish va yaratish xarajatlarini 50 dan 75 foizgacha aniqlik bilan taxmin qilishlari kerak. Ichki korxonalarga, qoida tariqasida, yuridik va moliyaviy mustaqillik hamda korxona xodimlar tarkibini shakllantirish vakolati beriladi.
Ular odatda alohida binoda joylashgan bo‘ladi, ammo bosh kompaniya ularga tadqiqot, hisoblash va boshqa jihozlarni taqdim etadi. Odatda, muvaffaqiyatli faoliyat bilan ichki venchur asosiy kompaniyaning ishlab chiqarish bo‘limlaridan biriga aylanadi va uning mahsulotlari kompaniyada tashkil etilgan savdo kanallari orqali sotiladi. Ko‘plab kompaniyalar bir vaqtning o‘zida bir nechta ichki venchurlarni tashkil qilishadi, masalan 1983-yilda 15 ta “xavfli” loyihaga ega bo‘lgan IBM korporatsiyasi. Ularga muvofiq telekommunikatsiya uskunalari, displeylarning yangi turlari va shaxsiy kompyuterlar ishlab chiqarildi va bozorga chiqarildi, ularni yaratish va chiqarish IBM ichki venchurlarining eng muvaffaqiyatli loyihasidir. Ushbu loyihani amaliy joiy etish boshlanganidan bir yil o‘tgach, mahsulotlar bozorga jo‘natildi va ikki yildan so‘ng savdo hajmi 2,5 milliard dollarni tashkil etdi, shu paytgacha ichki korxona korporatsiyaning eng yirik ishlab chiqarish bo‘limiga aylandi. Venchurlarning faoliyati natijasida selofan, sharikli ruchka, vertolyot, turbojetli dvigatel, kineskop, insulin, rangli fotosuratlar va fotosuratlarni bosib chiqarish, kserografiya, mikroprotsessor va boshqa ko‘plab mahsulotlar ishlab chiqarildi. Qo‘shma Shtatlarda venchur biznesi eng ko‘p bilim talab qiladigan sohalarni - yarimo‘tkazgichlar, kompyuterlar, dasturiy ta’minot va sun’iy aql ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan edi . G‘arbiy Evropada ahamiyatli kapital bozori faqat 70-yillarda paydo bo‘ldi va Gollandiyada, Germaniyada, Italiyada va boshqa mamlakatlarda tez rivojlana boshladi.
Zamonaviy venchur korxonalari – bu juda yuqori faollik va maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat bilan ajralib turadigan moslashuvchan va harakatchan tuzilmalar bo‘lib, birinchi navbatda korxona ishchilari va investorlarning ishlab chiqilgan g‘oya, texnologiya, obyektlar, minimal xarajatlar bilan ixtirolarni tijoratlashtirishga bevosita qiziqishi bilan bog‘liq. Ishlab chiqarishni tijoratlashtirish tezligi bo‘yicha yirik sanoat korxonalari ular bilan raqobatlashishi juda qiyin.
Venchur Jamg‘armalar – asosiy innovatsiyalarni moliyalashtirish manbai
Venchur Jamg‘arma – so‘nggi ilmiy-texnik ishlanmalar va venchur firmalarining “xavfli” loyihalarini moliyalashtirish uchun yaratilgan moliyaviy resurslar jamg‘armasi. Venchur jamg‘ar­malarining sarmoyasi turli manbalardan iborat: individual va oilaviy investitsiyalar; boshqa fondlarning xayr-ehsonlari va badallari; sug‘urta kompaniyalari, banklar, xorijiy investorlar, korporatsiyalar va pensiya fondlari tomonidan investitsiyalar. Odatda, kapitalining asosiy manbai (deyarli 75%) pensiya va boshqa mablag‘lar, shuningdek xayriya mablag‘lari hisoblanadi. Venchur fondlari hajmi bir necha milliondan bir necha yuz million dollargacha bo‘lishi mumkin. Venchur fondlarni yopiq va ochiq manbali fondlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi tuzilmalarda, mablag‘ yig‘ilgandan so‘ng, investorlarning yopiq guruhi shakllantiriladi. Ushbu jamg‘armalar 5-10 yilgacha faoliyat olib boradi. Jahon amaliyotida bunday davr ma’lum bir innovatsion g‘oyani amalga oshiruvchi kompaniya uchun qoniqarli o‘sishga erishish va shunga muvofiq investorlarga o‘z investitsiyalaridan qabul qilinadigan daromad darajasini ta’minlash uchun yetarli deb hisoblanadi. Jamg‘arma mavjud bo‘lgan dastlabki to‘rt-besh yil davomida uning mablag‘larini to‘liq ishlatilishi kerak, ya’ni sarmoyalar sifatida taqsimlanadi . Shu bilan birga, yopiq venchur fondi sarmoyadorlar unga qo‘yilgan mablag‘ni qaytarib bergandan va ma’lum bir foyda ko‘rgandan keyingina o‘z faoliyatini tugatadi. Ikkinchi turdagi korxona (masalan, o‘zaro mablag‘lar jamg‘aralari) har qanday aktsiyalarni joriy kunga oshkor qilingan sof qiymatidan sotib olishga rozi. Ushbu turdagi mablag‘lar har qanday aniq miqdor bilan cheklanmaydi; sarmoyadorlarning ularga qo‘shimcha mablag kiritishi yoki ularni qaytarib olishiga qarab ishlaydi. Venchur fondi cheklangan sheriklik uyushmasi sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Bunda uning asoschilari (ta’sischilar) va investorlar manfaatlarni himoya qilish qoidalarida belgilangan mas’uliyati cheklangan sheriklardir. Bosh sherik fondni boshqarish uchun javobgardir yoki menejer ishini nazorat qiladi. Cheklangan sherikchilik soliqqa tortilmaydi.
So‘nggi yigirma yil ichida keng tarqalgan yana bir shakli bu yirik korporatsiyalarning jamg‘armalari (korporativ moliyaviy korxonalar). Masalan, Amerikaning 100 dan ortiq korporatsiyalari turli vaqtlarda yangi korxonalarga yordam berish va ularning texnik rivojlanishini tezlashtirish uchun venchur moliyalashtirish dasturlaridan foydalanilgan.
Yirik korporatsiyalar tomonidan venchur mablag‘larni moliyalashtirish uchta usulda amalga oshiriladi:

• 
  kichik hajmdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradigan kichik firmalar yaratishga sarmoya kiritish orqali (yangi mahsulotni ommaviy ishlab chiqarishni korporatsiya o‘zi tashkil qilmoqda). Ushbu turdagi amalga oshirish shakllari "monopoliyalarning inkubator iqtisodiyoti" deb nomlanadi;
  
• 
  filiallarni shakllantirish orqali – to‘liq egalik qiluvchi kichik venchur kapital firmalari. Bu asosiy kompaniyalardan tashqarida qilingan ixtirolarni rivojlantirish va o‘zlashtirish uchun kreditlar beradigan jamg‘arma shakli;
  
• 
  korporatsiyalarning venchur kapital firmalarining kapitalidagi ulushli ishtiroki orqali.
  

Notijorat venchur jamg‘armasi faoliyatining o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda tegishli fan sohasida juda ko‘p narsalarni tushunadigan emas, balki hozirgi paytda qaysi mahsulotlar va texnologiyalar talab qilinayotgani yoki bozor istiqbollarini anglaydigan mutaxassislar ishlaydi. Tabiiyki, bu odamlarning kasbiy tayyorgarligi olimlar tayyorlashidan tubdan farq qilishi kerak. Ular birinchi navbatda bozorni o‘rganishlari kerak. Jamg‘arma notijorat tashkiloti bo‘lishi juda muhimdir. U innovatsiyalarni topish va targ‘ib qilish bilan bog‘liq tavakkalchilikka yo‘l qo‘ymasligi kerak. Ushbu subyekt intellektual mulkni sotishdan tushadigan daromadning bir qismini faqat uning yordamida topilgan texnologiyalar bozor mahsulotiga aylangandagina oladi. Bunday jamg‘armalarning mavjudligi o‘zlarining ilmiy mahsulotlarini tijoratlashtirishga sarmoya izlayotgan olimlarning vaqtlari va kuchlarini sarflamaslikka imkon beradi. Amerikalik oliy o‘quv yurtlarining amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, yirik universitetdagi texnologik transferlar bo‘yicha notijorat venchur fondi bozorga kiritilgan ilmiy mahsulotlardan "royalti" olish orqali yiliga yuz millionlab dollar daromad keltirishi mumkin. Venchur saroyadorning asosiy maqsadi venchur kapital firmalarini moliyalashtirish orqali o‘z kapitalining uzoq muddatli o‘sishini ta’minlashdir.
Venchur fondini moliyalashtirishning asosiy mezonlari quyidagilardan iborat:
1. Kuchli yetakchilik. Venchur firmasi boshqaruv guruhidagi shaxslar katta tajribaga va tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak, ular o‘z ishlariga sodiq bo‘lishlari, o‘z sohalarida yetakchi mutaxassis bo‘lishlari kerak. Venchur sarmoyador yuqori darajadagi boshqaruv guruhiga va ikkinchi darajali loyihaga sarmoya kiritishni afzal ko‘radi.
2. Loyihaning noyobligi. Bozorning noyobligi muhim shart hisoblanadi, chunki yangi mahsulot yoki xizmat raqobatli bo‘lishi majbur bo‘ladi va uni sotish hajmi besh yil davomida o‘sib borishi kerak.
3. Investitsiya qilingan sarmoyaning yuqori rentabelligi. Qabul qilish uchun loyihani tavsiflashi kerak bo‘lgan minimal rentabellik talab qilingan miqdorga, korxonani shakllantirish bosqichiga bog‘liq, ammo odatda venchur sarmoyadort faqatgina foyda kamida 40-60% bo‘lgan taqdirda manfaatdor bo‘ladi.
Aslida, venchurni moliyalashtirish jarayoni to‘rtta asosiy bosqichni o‘z ichiga oladi:
1. Dastlabki baholash. Biznes-rejani qabul qilish bilan boshlanadi. Biznes-reja – bu venchur investorning talabdir. Unda loyiha g‘oyalari shakllangan, maqsadlarni aniqlangan va sanoat bozorni chuqur tahlil qilinga bo‘lishi kerak. Taklif etilayotgan loyihaning qisqacha tavsifi biznes-rejaning eng muhim qismidir, chunki aynan shu asosda venchur sarmoyador korxonaning dastlabki qiymtini aniqlaydi.
2. Moliyalashtirish shartlari bo‘yicha dastlabki kelishuv. Ushbu bosqichning vazifasi potensial bitimning asosiy shartlarini aniqlashdir.
3. Chuqur tahlil qilish va baholash. Ushbu bosqich eng ko‘p vaqtni oladi (1-3 oy). Unda kompaniya tarixi, biznes-reja, xodimlarning shaxsiy ma’lumotlari, kompaniyaning moliyaviy holati va potensial iste’molchilar doirasi sinchkovlik bilan o‘rganiladi, bashorat qilingan natijalarga pessimistik va optimistik baho beriladi.
4. Yakuniy tasdiqlash. Bitimning barcha tafsilotlari bilan memorandum tayyorlanadi. Unda o‘tkazilgan tekshirishlar natijalari umumlashtiriladi, bitim shartlari va qoidalari batafsil tavsiflanadi. Ushbu ma’lumotlar tadbirkor va venchur sarmoyador tomonidan imzolanadigan rasmiy bitimning matnini asoslaydi.
Jamg‘arma tomonidan venchur kapitalni moliyalashtirish shakli klassik bo‘lishi mumkin – aksiyalarning katta qismini sotib olish (ko‘pincha fondning nazorat paketi sotib olish holatida) yoki qo‘shimcha.
Aksiyalarni sotib olgandan so‘ng, fond menejerlari nafaqat konsalting, balki mablag‘larning maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga oshiradilar. Ushbu turdagi bir necha yillik hamkorlikdan so‘ng (o‘rtacha 5 yil) bozorga mahsulotlarning sinov partiyasi chiqariladi. Aynan shu daqiqada ishlab chiqilgan innovatsiyaning izchilligi va istiqbollari aniqlanadi. Agar venchur firmasi muvaffaqiyat qozonsa, uning qiymati dastlabki bilan taqqoslaganda bir necha baravar ko‘payadi va fond sarmoyasi bilan bog‘liq xatarlar oqlanadi. Aks holda, jamg‘arma o‘z mablag‘larini to‘liq yo‘qotishi yoki maksimal darajada, hech qanday foyda olmasdan, kiritilgan mablag‘larni qaytarishi mumkin. Venchur fondining foydasi 5-7 yil o‘tgach o‘z aksiyalar paketini dastlabki investitsiyalarga nisbatan bir necha baravar yuqori narxda sotishga muvaffaq bo‘lganda paydo bo‘ladi.
Shunday qilib, venchur biznesining alohida ahamiyati quyidagicha:

• 
  venchur-biznes ilmiy tadqiqotlarning butun an’anaviy tuzilishiga ta’sir ko‘rsatadigan va mamlakatlar ijtimoiy ishlab chiqarishida tarkibiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan yangi hayotiy biznes ob’yektlarini yaratishga olib keladi;
  
• 
  venchur biznes yuqori malakali mutaxassislarning ish bilan ta'minlanishini oshiradi;
  
• 
  venchur biznes iqtisodiyotning an’anaviy tarmoqlarini texnologik qayta jihozlashga hissa qo‘shadi;
  
• 
  venchur biznes yirik korporatsiyalarni boshqaruv tamoyillari va tashkiliy tuzilmalarini takomillashtirishga undaydi;
  
• 
  venchur kapitali biznesi shuni ko‘rsatadiki, uzoq muddatli maqsadlarni mo‘ljal qilish venchur kapital shaklida maxsus kredit-moliya tizimini yaratishni talab qiladi.