Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

14.3. Venchur kapital fondlarining xorijiy tajribasi

Biznesning alohida yo‘nalishi sifatida XX asrning 60-yillarda venchur biznesi shakllandi. Venchur tadbirkorlik AQShda keng tarqalgan edi. Umumiy global venchur kapitali bozori 90-yillarning o‘rtalarida oshib ketdi va 100 milliard dollarni tashkil etdi

Xorijiy venchur kapitali rasmiy va norasmiy sektorlar tomonidan ta’minlanadi. Rasmiy sektorda venchur kapital mablag‘lari (VCF) ustunlik qiladi, ular o‘zlarining huquqiy shakllari bo‘yicha sheriklik va bir qator investorlarning resurslarini jalb qiladi: xususiy va davlat pensiya jamg‘armalari (ular Yevropadagi barcha venchur kapital qo‘yilmalarining 50% dan ortig‘ini tashkil qiladi), xayriya fondlari, korporatsiyalar, xususiy shaxslar va venchur sarmoyadorlarning o‘zlari – VCF egalari. Odatda, institutsional investorlar investitsiya portfelining 2-3 foizini venchur kapitali kabi muqobil aktivlarga ajratadilar. VCF jalb qilingan mablag‘larni 5-7 yil ichida yuqori daromad keltiradigan yangi shakllarga sarflaydi.
Rasmiy sektor ishtirokchilari FVKdan tashqari tijorat banklari yoki nodavlat, sanoat korporatsiyalarining maxsus bo‘linmalari yoki filiallari, shuningdek davlat investitsiya dasturlari hisoblanadi. Norasmiy sektor ishtirokchilari xususiy venchur sarmoyadorlari: “biznes farishtalari” deb nomlanganlar, qoida tariqasida, biznesda tajribaga ega bo‘lgan mutaxassislardir: ba'zilari muvaffaqiyatli tadbirkorlar, boshqalari yuqori maoshli va yirik kompaniyalarda yuqori lavozimlarni egallaydigan biznes mutaxassislari (buxgalterlar, maslahatchilar, yuristlar va boshqalar). Norasmiy investorlar o‘zlarining mehnatidan sezilarli moliyaviy tejashga ega. Ko‘plab “biznes farishtalari” to‘g‘ridan-to‘g‘ri yangi va o‘sib borayotgan firmalarga do‘stlari va biznes sheriklari sindikatining tarkibiga kirib sarmoya kiritadilar va bu sarmoyadorlarga ko‘proq mablag‘ olishlariga imkon beradi. Nyu-Xempshir universiteti qoshidagi venchur tadqiqotlari markazining eng konservativ hisob-kitoblariga ko‘ra, 1997-yilda Qo‘shma Shtatlarda 25000 ga yaqin norasmiy investorlar bo‘lib, ular 20000 ta kichik biznesga sarmoyalar taqdim etishgan.
O‘rtacha sarmoyalar 50,000-100,000 dollar orasida edi, ammo katta miqdordagi sarmoyalar odatiy bo‘lmagan. Norasmiy venchur kapital bozoriga investitsiyalarning umumiy hajmini baholashda tadqiqot natijalari norasmiy venchur kapitali yangi va o‘sib borayotgan kichik va o‘rta korxonalar uchun xatarlarni moliyalash­tirishning eng katta manbai ekanligini ta’kidlash mumkin.
Venchur biznesi, bozor munosabatlarining elementi sifatida, boshidanoq bir tekis rivojlanmadi. Ilmni ko‘p talab qiladigan yangi firmalarning aksiyalariga qiziqishning ortib borishi davrlari pasayish bilan almashib turdi, bu esa investorlar uchun og‘riqli bo‘lib, bu biznes turini barbod bo‘lishiga olib keldi. Biroq, har safar venchur kapitali bozori, shu jumladan, davlat tomonidan, shu jumladan, moslashish va qo‘llab-quvvatlash choralari tufayli qayta tiklandi. Ushbu tiklanish muqarrar edi, chunki ushbu bozorning zamonaviy iqtisodiyotda tutgan o‘rni, uning rivojlanishi asosan ilmiy-texnikaviy yangiliklarning rivojlanishi bilan ta’minlanadi. Xavfli kapital bozori davriy dinamikasi bilan ajralib turar edi. 80-yillarda boshlangan uning silliq ko‘tarilish davri, 1970-yillarning o‘rtalaridagi tanazzuldan so‘ng, 1990-yilda uch-to‘rt yil davom etgan yana bir tanazzul bilan yakunlandi. 1995-yilda misli ko‘rilmagan yangi ko‘tarilish boshlandi, bu deyarli 2000-yil oxirigacha davom etdi. Shu vaqt ichida investitsiyalar keskin o‘sdi va venchur kapitali bilan moliyalashtiriladigan kompaniyalar soni deyarli bir xil nisbatda o‘sdi. 90-yillarning o‘rtalariga kelib, birinchi marta global xavf kapitali bozori 100 milliard dollardan oshib ketdi, bu keyinchalik muhim voqea deb hisoblandi. Besh yildan so‘ng, AQShda yangi venchur kapital qo‘yilmalari faqatgina 2000-yilda bu ko‘rsatkichga erishdi.
Belgilangan ko‘tarilish asosan 90-yillarda iqtisodiy muhitning umumiy uzoq muddatli tiklanishiga va axborot texnologiyalarini tijoratlashtirish va Internetda elektron tijoratni rivojlantirish bilan bog‘liq istiqbolli yangi innovatsion yo‘nalish paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi. Birinchi va ikkinchi omillarning bir-biriga to‘g‘ri kelishi ham muhim rol o‘ynadi, bu esa innovatsiyalar uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarni safarbar qilishga katta yordam berdi. 70-yillarda yaratilgan keng qamrovli axborot tarmog‘i bo‘lgan 90-yillarning o‘rtalarida ishlab chiqilgan maxsus tor idoraviy yangilik (ARPANET) sifatida prognoz qilinayotgan ulkan bozor salohiyatiga ega bo‘lgan asosiy yangilikka aylandi. Rivojlanayotgan bozor joylarini minimal xarajatlar bilan tezda egallab oladigan, yangi tijorat yechimlari va operatsion kapital qo‘yilmalarni talab qiladigan, ilmiy yoki muhandislik talab qiladigan ko‘plab takomillashtirilgan yangiliklarni amalga oshirish davri keldi. Venchurni moliyalashtirish mexanizmi so‘nggi 10 yil ichida bunday muammolarni hal qilishning eng yaxshi vositasi sifatida o‘zini ko‘rsatdi. Umumiy iqtisodiy tiklanish fonida istiqbolli tadbirkorlik loyihalarini amalga oshirish 90-yillarning ikkinchi yarmiga yordam berdi va xatarlarni moliyalashtirish rentabelligining keskin o‘sishi ta’minlandi. Amerikalik venchur kapital mablag‘larining o‘rtacha yillik daromad darajasi ushbu davrda 37 dan 48% gacha o‘zgarib turdi. Bu venchur kapital biznesiga ehtiyotkor investorlarning kirib kelishini rag‘batlantirdi. 1995-1999-yillarda yangi korxona kapitali kirib keldi va professional investorlarning mablag‘larni istiqbolli loyihalarga joylashtirish bo‘yicha real imkoniyatlaridan ham ustun bo‘lib, bunga ommaviy axborot vositalarida har doim ham nosog‘lom tijorat maqsadlarida amalga oshiriladigan loyihalar va yangi axborot texnologiyalarining (birinchi navbatda elektron tijorat) yaqin kelajakdagi shov-shuvlari yordam berdi. Shu bilan birga, venchur kapital bilan ta’minlangan firmalarning aktsiyalarini dastlabki ommaviy sotuvlar (IPO) jarayonida talablari oshdi. Shunday qilib, venchur kapital investorlarining moliyalashtiriladigan loyihalardan chiqishi uchun qulay sharoitlar yaratildi. Natijada, 1999 yilda 271 IPO (barcha IPOlarning taxminan 50%) tanlamasi uchun venchur kapital mablag‘larining o‘rtacha daromad darajasi rekord darajadagi 146,2% miqdorga yetdi. Bu o‘ziga xos “venchur akselerator” ni vujudga keltirdi: investorlar uchun yuqori rentabellik darajasi - venchur kapital fondlariga yangi mablag‘lar oqimi va IPO bozori - NASDAQ indeksining o‘sishi - moliyalashtirilayotgan va amalga oshirilayotgan loyihalarning likvidliligini oshirish - investorlar uchun yuqori rentabellik darajasi. Ko‘rinib turibdiki, taqdim etilayotgan venchur akseleratorlari tuzilmasi nafaqat investorlarning oqilona iqtisodiy xatti-harakatlari elementlarini, balki "moliyaviy piramida"ning tanish belgilarini ham o‘z ichiga oladi. Dastlabki va haqiqatan ham istiqbolli tadbirkorlik loyihalari bilan taqqoslaganda moliyaviy resurslarning haddan tashqari ko‘pligi yangi firmalar aktsiyalari likvidligining pasayishi va investorlarning rentabellik darajasining pasayishi uchun shart-sharoitlarni yaratadi. Aynan shu narsa 2000-yilning kuzida, NASDAQ indeksi tez pasayishni boshlaganda sodir bo‘ldi, 2001-yil bahorida deyarli ikki baravar kamaydi. Umuman 2000-yil nafaqat AQShda, balki boshqa qator mamlakatlarda ham venchur biznes tarixida rekord yil bo‘lganiga qaramay, uchinchi chorakdan boshlab tahlilchilar yaqinlashib kelayotgan inqiroz alomatlarini sezildi. 2001-yil va 2002-yilning birinchi uch choragi davomida xavfli investitsiyalar hajmi va shunga mos ravishda venchur kapitali yordamida moliyalashtiriladigan loyihalar sonining deyarli doimiy pasayishi kuzatildi. Bir yil davomida kapital qo‘yilmalar rentabellik ko‘rsatkichi 2002-yil 30- iyundagi barcha turdagi venchur fondlari uchun salbiy qiymat sifatida baholandi. O‘rtacha, fond birjasida ro‘yxatga olinmagan xususiy firmalarning aktsiyalarini sotib oladigan barcha fondlar uchun bu -16,5%; barcha venchur fondlari uchun - 27% va yangi loyihalarning dastlabki bosqichida investitsiya qilayotgan venchur fondlari uchun - 35,3%. IPO mexanizmi asosida ularning likvidligi sezilarli darajada kamaydi - 1999 yildagi 245 dan 2001-yildagi 34 va 2002-yilning dastlabki uch choragida 16 gacha. Shu bilan birga, ikkinchi likvidlik mexanizmidan foydalanish - qo‘shilish va egallab olish - nafaqat kamaymadi, hatto o‘sdi. (1999-yildagi 237 dan 2001- yildagi 336 gacha). Shunga o‘xshash tendentsiyalar bugungi kunda G‘arbiy Evropa va Osiyoning aksariyat yetakchi mamlakatlari bozorlarida kuzatilmoqda. Bu so‘nggi yillarda juda ko‘p yozilgan venchur hodisasining tugaganligini anglatadimi? Ventur kapital bozoridagi avvalgi inqirozlarning rivojlanishini o‘rganish salbiy javob berishga imkon beradi. So‘nggi o‘n yilliklarning tajribasi hozirgi inqirozning cho‘zilib ketmasligini va dunyodagi umumiy iqtisodiy va siyosiy barqarorlikni hisobga olgan holda 2-3 yil ichida uni tiklanish davri bilan almashtirish mumkinligini aytishga asos beradi. Shu bilan birga, venchur kapital bozorining navbatdagi tsikli o‘sishi 1995-2000-yillarda bo‘lgani kabi kuchli bo‘ladi, faqatgina buning uchun moddiy asos - bu printsipial yangi texnologik yechimlarni tijoratlashtirish bo‘lsa. Ehtimol, bu yangi paydo bo‘layotgan oltinchi texnologik tartibning, xususan, nanotexnologiyalarning asosiy rivojlanishi bo‘lishi mumkin.
Rossiyada ham venchur kapitalni moliyalashtirishning dastlabki o‘sishi paydo bo‘ldi. Bu 1993-yilda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki va G7 mamlakatlari hukumatlari tomonidan boshlangan 10 ta mintaqaviy venchur fondlarini yaratish dasturi. 1997-yilda Rossiyada faoliyat yuritayotgan 12 ta venchur kapitali Moskvada bosh qarorgohi va Sankt-Peterburgdagi filiali bilan Rossiya venchur investitsiyalar uyushmasini tashkil etdi. Financial Times gazetasining yozishicha, 1997-yil sentyabr holatiga ko‘ra Rossiyada 26 ta ixtisoslashgan jamg‘armalar faoliyat yuritgan, ular umumiy kapitallashuvi 1,6 milliard dollarni tashkil etgan Rossiya korporativ aktivlariga sarmoya kiritgan, bundan tashqari yana 16 ta Sharqiy Yevropa jamg‘armasi o‘z portfellarining bir qismini Rossiyada joylashtirgan. Mintaqaviy venchur fondlari yangi chiqarilgan aktsiyadorlik kapitalini sotib olish yo‘li bilan 5000 kishigacha ishchilari bo‘lgan o‘rta xususiylashtirilgan korxonalarni qo‘llab-quvvatlash uchun tashkil etiladi. Ushbu dasturni moliyalashtirish uchun Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki 312 million dollar ajratdi (har bir fond uchun taxminan 30 million dollar). G7 davlatlari 208 million dollarga yaqin mablag‘ni befoyda yordam sifatida ajratdilar, ular 10 ta mintaqaviy kapital mablag‘larini ishlatish bilan bog‘liq operatsion xarajatlarni qoplashga mo‘ljallangan. Jamg‘aralarning har biri yopiq bo‘lib, o‘n yillik ishlash muddatiga ega. Mintaqaviy fondlar Yekaterinburg, Sankt-Peterburg, Xabarovsk, Volgograd, Petrozavodsk, Rostov-Don, Vladimir, Novosibirsk va Nijniy Novgorod kabi shaharlarda tashkil etilgan. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki ushbu mablag‘larning asoschisi sifatida investitsiya obyektlarini tanlash jarayonini sinchikovlik bilan kuzatib boradi, bu ishda yetakchi auditorlik va konsalting kompaniyalarini jalb qiladi. Rossiya qonunchiligida venchur fondlari va kompaniyalari faoliyatini tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlar mavjud emas. Jamg‘armalar o‘z ishlarida doimiy ravishda ham federal, ham mahalliy darajada turli xil muammolarga duch kelmoqdalar.
G‘arbda investitsiya fondlarini an'anaviy moliyalashtirish manbalari xususiy investorlar, investitsiya institutlari, pensiya jamg‘armalari, sug‘urta kompaniyalari, turli davlat idoralari va xalqaro tashkilotlarning mablag‘lari hisoblanadi. Rossiyada va Rossiyada ishlayotgan jamg‘armalarning aksariyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalqaro tashkilotlar (mintaqaviy venchur fondlari va Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankining kichik korxonalarida kapital ishtirok etish fondlari) tomonidan yoki nodavlat tashkilotlar shartnomalar (AQSh – Rossiya investitsiya jamg‘armasi) tomonidan tashkil etilgan. Rossiya bozorida xususiy korxona jamg‘armalari hali ham yahshi yo‘lga qo‘yilmagan. Rossiyada ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar bozori hali ham rivojlanmagan. 250-3000 dan oshmaydigan yirik kompaniyalarning aktsiyalari mahalliy fond birjalarida erkin sotiladi. Rossiyaning kichik va tez rivojlanayotgan xususiy firmalariga o‘z aktsiyalarini ommaviy sotish uchun taklif qilish uchun qancha vaqt kerak bo‘ladi - buni hech kim aytolmaydi. Ammo venchur sarmoyadorlar mablag‘larning tezda qaytib kelishini kutishmaydi. Rossiyada bozor mexanizmlarini tiklash tezligini hisobga olgan holda, 10-15 yil (venchur kapital mablag‘larining ishlash muddati) moliyaviy infratuzilmani to‘liq rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Aslida, Rossiya iqtisodiyotining ma’muriy-buyruqbozlikdan bozorga o‘tish tezligi venchur kapitalini Rossiyaga burilishga majbur qilgan. Ammo, bu hisobda yanglishmaslik kerak – hozircha bu faqat bunak. Muqobil moliyalashtirishning qattiq Rossiya tuprog‘ida ildiz olishi ko‘pgina omillarga bog‘liq – makroiqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va hokazo. “Kengayish” bosqichida bo‘lgan kompaniyalarni moliyalashtirish, ya’ni allaqachon mavjud va faoliyat yuritayotgan biznes, ularning qiymatini hisoblashni talab qiladi. Boshlang‘ich xarajatlarni hisoblash operatsiyaning tuzilishini aniqlash uchun zarur. Dastlabki sarmoyada aksariyat hollarda venchur investor sarmoyadorlar aktsiyalar paketining nazorat paketi ulushidan kam bo‘lishini talab qilayotganini hisobga olsak, taqdim etilgan sarmoyalar hajmi kompaniyalar qiymatining dastlabki bahosiga mutanosib bo‘lishi kerak.
Venchur fondlar xorijiy investitsiya manbalarini to‘plashadi. Ushbu fondlar tomonidan qo‘llaniladigan venchur moliyalashtirish sxemasi asosan ikkilamchi emissiya doirasida chiqarilgan korxonalar aktsiyalarining bir qismini sotib olish orqali ishlab chiqarishni kengaytirishni moliyalashtirish bilan cheklanadi. Rossiyada ichki kapitalning venchur fondlari ham ro‘yxatga olingan. Eng yiriklaridan biri bu Venture Innovation Fund (VIF). VIF Rossiya Federatsiyasi hukumati buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Xavfli ilmiy-intensiv innovatsion loyihalarda byudjetdan tashqari moliyalashtirishni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari”ga muvofiq venchur investitsiya tizimining tashkiliy tuzilishini shakllantirish maqsadida tashkil etilgan. Ilmiy va innovatsion siyosat bo‘yicha hukumat komissiyasi tomonidan. VIFning asosiy vazifasi texnologik innovatsion biznesga sarmoya kiritadigan mintaqaviy va tarmoq venchur fondlarini yaratishdir.
Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, venchur biznes biznesi ishbilarmon doiralarning sarmoyaviy faoliyati uchun kuchli katalizator bo‘lib xizmat qilishi va Rossiya korxonalariga yangi investitsiya manbalarining kirib kelishini ta'minlashi mumkin.