Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

4.1. Innovatsion jarayon va innovatsion faoliyat. Innovatsion loyiha

Innovatsion jarayon innovatsion faoliyatga qaraganda kengroq tushuncha. Innovatsion faoliyat – to‘plangan bilimlar, texnologiyalar va uskunalarni tijoratlashtirishga qaratilgan faoliyat.²⁶ G‘oyani shakllantirish, innovatsion o‘zgarishlarni tayyorlash va bosqichma-bosqich amalga oshirish innovatsion jarayon deb ataladi.

Innovatsion jarayon – (lot. Processus – targ‘ib qilish) – ilmiy-texnik intellektual faoliyat natijasida ixtiro, yangi texnologiyalar, mahsulotlar va xizmatlar turlarini olish va tijoratlashtirish.
Innovatsion jarayonni har xil nuqtayi nazardan va turli darajadagi tafsilotlar bilan ko‘rib chiqish mumkin:

• 
  birinchidan, bu tadqiqot, ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish faoliyati va yangiliklarni parallel ravishda ketma-ket amalga oshirish deb qaralishi mumkin;
  
• 
  ikkinchidan, uni g‘oyaning paydo bo‘lishidan tortib, uni rivojlantirish va amalga oshirishga qadar bo‘lgan yangilikni hayot tsiklining vaqtinchalik bosqichlari deb hisoblash mumkin.
  

Keng ma’noda, innovatsion jarayon – bu g‘oyadan ma’lum mahsulotga, texnologiyaga yoki xizmatga qadar amalga oshiriladigan va iqtisodiy amaliyotda tarqaladigan voqealar ketma-ketligi zanjiri. Bundan tashqari, innovatsion jarayon amaliyotda joriy etish bilan, ya’ni, yangi jarayonni, xizmatni paydo bo‘lishi bilan tugamaydi. Jarayon uzilmaydi, chunki u keng yoyilishi bilan yangilik takomillashtiriladi, samaraliroq bo‘ladi, bu esa uni qo‘llashning yangi sohalarini ochadi.
Innovatsion jarayonlarni o‘rganishda muhim yo‘nalish bu ularni amalga oshirishga yordam beradigan yoki to‘sqinlik qiladigan haqiqiy omillarni aniqlashdir. Innovatsion jarayonning mazmuni yaratilish bosqichlarini, ham yangilikni, ham yangilikni joriy etishni qamrab oladi.
Innovatsiyalarni yaratish jarayoni (innovatsion hayot sikli) bir necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi: tadqiqot (fundamental - nazariy va tadqiqot; amaliy / original tadqiqotlar; eksperimental ishlab chiqish); ishlab chiqarish (sotish) – dastlabki ishlab chiqish va amalga oshirish; innovatsiyalarni iste’mol qilish (bu yyerda innovatsion faoliyatning haqiqiy samaradorligi aniqlanadi).
Innovatsiyalarga kelsak, innovatsiyalarni qo‘llash sohasiga o‘tkazish jarayoni sifatida hayot siklining mazmuni biroz farq qiladi va quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Innovatsiyalarning kelib chiqishi – ehtiyojlar va o‘zgarish ehtimoli to‘g‘risida xabardorlik, yangiliklarni izlash va rivojlantirish;
   
2. 
   Innovatsiyalarni o‘zlashtirish – amaliyotda joriy etish, tajriba o‘tkazish, ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlarni amalga oshirish;
   
3. 
   Yangilikning tarqalishi – boshqa obyektlarda tarqatish, takrorlash va takroriy takrorlash (yangilik tarqalishi – bu axborot jarayoni bo‘lib, uning shakli va tezligi aloqa kanallari kuchiga, tadbirkorlik subyektlari tomonidan axborotni qabul qilish xususiyatlariga va ularning ushbu ma’lumotdan amalda foydalanish qobiliyati).
   
4. 
   Innovatsiyani rutinallashtirish – yangilik tegishli obyektlarning barqaror, doimiy ishlaydigan elementlarida amalga oshiriladi.
   

Innovatsiya jarayon sifatida ushbu bosqichlardan birida to‘xtab qolsa, uni to‘liq tugallangan deb hisoblash mumkin emas. O‘z navbatida, yangilikning hayot tsikli, agar u yangilik bilan tugamasa, iste'mol qilish bosqichida tugashi mumkin.
Shunday qilib, har ikkala hayot sikli bir-biriga bog‘liq, bir-biriga bog‘liq va ikkinchisiz imkonsiz; ular innovatsion jarayonning yagona konsepsiyasi bilan qamrab olingan.
Innovatsion jarayonning uchta mantiqiy shakli mavjud:

1. 
   Oddiy ichki tashkiliy (tabiiy) – tashkilot ichida yangilik yaratish va undan foydalanishni o‘z ichiga oladi, bu holda yangilik to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot shakliga ega bo‘lmaydi.
   
2. 
   Oddiy tashkilotlararo (tovar) – yangilik sotib olish va sotish subyekti vazifasini bajaradi. Innovatsion jarayonning ushbu shakli yaratuvchi va ishlab chiqaruvchi funksiyasini uning iste’molchisi funksiyasidan ajratishni anglatadi.
   
3. 
   Kengaytirilgan innovatsion jarayon ilg‘or ishlab chiqaruvchining monopolistik hukmronligini buzgan holda, yangi ishlab chiqaruvchilarni yaratishda namoyon bo‘ladi, bu esa innovatsiyalarni takomillashtirishga yordam beradi.
   

Oddiy innovatsion jarayon ikki bosqichda tovar jarayoniga aylanadi: yangilik yaratish va uni taqsimlash; yangilikning tarqalishi. Birinchi faza bu ilmiy izlanishlarning ketma-ket bosqichlari. Birinchi fazada yangilikning foydali ta'siri hali amalga oshirilmagan hamda amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Ikkinchi fazada ijtimoiy foydali ta'sir yangilik ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida, shuningdek ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o‘rtasida qayta taqsimlanadi.
P.Druker innovatsion g‘oyalarning yettita manbasini ajratib ko‘rsatgan²⁷:

• 
  tashkilot yoki soha uchun kutilmagan voqea – kutilmagan muvaffaqiyat, kutilmagan muvaffaqiyatsizlik, kutilmagan tashqi hodisa;
  
• 
  nomuvofiqlik - haqiqat (haqiqatan ham shunday) va u haqidagi bizning g‘oyalarimiz o‘rtasidagi tafovut (kerak bo‘lganda);
  
• 
  jarayonning ehtiyojlariga asoslangan yangiliklar (jarayonning ehtiyoji sifatida uning bartaraf etilishi mumkin bo‘lgan kamchiliklari tushunilishi lozim);
  
• 
  sanoat yoki bozor tarkibidagi keskin o‘zgarishlar;
  
• 
  demografik o‘zgarishlar;
  
• 
  kayfiyat va qadriyatlarning o‘zgarishi;
  
• 
  yangi bilimlar (ilmiy va noilmiy bilimlar).
  

P.Drakerning fikriga ko‘ra, tizimli innovatsion jarayon o‘zgarishlarni maqsadli va uyushgan izlashdan va ushbu o‘zgarishlarni ijtimoiy va iqtisodiy yangiliklar manbai sifatida tizimli ravishda tahlil qilishdan iborat²⁸. U innovatsion g‘oyalarning dastlabki to‘rt manbasini (o‘zgarish sohalari) ichki deb hisoblaydi, chunki ular tashkilot ichida, sanoat yoki xizmat ko‘rsatish sohasida joylashgan (bunday manbalar ushbu tashkilotda yoki ushbu sohada ishlaydiganlar uchun mavjud). Oxirgi uchta manbalar tashqi manbalardir, chunki ular ushbu tashkilot yoki sohadan tashqarida kelib chiqadi. Biroq, barcha manbalar o‘rtasida aniq chegaralar mavjud emas va ular bir-biri bilan qoplanishi mumkin.
Mahalliy amaliyotda loyihalarni boshqarish (Project manajment) kontseptsiyasi boshqaruvning dasturiy-maqsadli usulini (ayniqsa rejalashtirishni) keng qo‘llanilishida aks etadi, bu maqsadli kompleks dasturlarni (MKD) shakllantirish va amalga oshirishni tashkil etadi hamda aniq ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga erishishga qaratilgan o‘zaro bog‘liq chora-tadbirlar majmuini aks ettiradi. Ham ilmiy, ham innovatsion sohada loyihalar va dasturlarning kengaytirilgan tizimi amalga oshirilmoqda.
"Innovatsion loyiha" tushunchasi innovatsion faoliyatni maqsadli boshqarishning shakli, yangiliklarni amalga oshirish jarayoni, hujjatlar to‘plami sifatida qaraladi. Innovatsion faoliyatni maqsadli boshqarish shakli sifatida, innovatsion loyiha – bu fan va texnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha aniq maqsadlarga (vazifalarga) erishishga qaratilgan faoliyat, resurslar, vaqt va bajaruvchilar bilan o‘zaro bog‘liq va murakkab tizim­dir. Innovatsiyalarni amalga oshirish jarayoni sifatida bu ma’lum bir ketma-ketlikda olib boriladigan, yangiliklarga olib keladigan ilmiy, texnologik, ishlab chiqarish, tashkiliy, moliyaviy va tijorat faoliyatining majmui. Shu bilan birga, innovatsion loyiha bu loyihaning maqsadlariga erishish uchun zarur bo‘lgan texnik, tashkiliy, rejalashtirish, buxgalteriya va moliyaviy hujjatlar to‘plamidir (Adabiyotlarda loyihaning ushbu jihatini ko‘rsatish uchun “dizayn” atamasi qo‘llaniladi). Innovatsion loyihaning mohiyati birinchi jihati bilan to‘liq va har tomonlama namoyon bo‘ladi.
Tashkilotdagi yangiliklar bilan bog‘liq holda, “innovatsion loyiha” tushunchasi ko‘pincha faoliyat, ma’lum maqsadlarga erishishni ta'minlaydigan har qanday harakatlar majmuini amalga oshirishni o‘z ichiga oladigan hodisa sifatida ishlatiladi.
Loyiha menejmenti – bu professionallararo maqsadlarni belgilash uchun rejalashtirish, boshqarish va qaror qabul qilish jarayonlarining bevosita professional korporatsiyasidir. Loyihalar, odatda, belgilangan muddat va budjetga rioya qilgan holda, loyiha maqsadlariga erishilganda muvaffaqiyatli hisoblanadi.²⁹