Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

Dermatocarpon
turkumining 
turlarini keltirish mumkin.
L ish ay n ik larn i ah am iy ati. Lishayniklar atrofidagi moddalami, 
shu jum ladan radioktivlarni ham shimib to ‘plash xususiyatiga ega. 
Lishayniklarda rux, kaltsiy, kaliy va q o ‘rg ‘oshin kabi kimyoviy 
elem entlar m oxlar va gulli o ‘simliklardagidan ancha k o ‘p miqdorda 
to ‘planadi. Lishaynik fikobiontidagi fotosintezlovchi pigmentlardan 
xlorofill b va v miqdori gulli o ‘simliklardagidan ancha kam b o ‘ladi.
Lishaynikdagi ikkilamchi m oddalar asosan organik birikmalar 
bo ‘lib, hozirgi kunga kelib ularning turi 300 ga yaqinlashib qolgan. 
Bu miqdordan 100 ga yaqini faqat lishayniklarda uchraydi xolos. Bu 
moddalarning biologik ahamiyati xali o ‘rganilmagan emas, bu 
borada bir necha farazlar bor. Lishaynikdagi b a ’zi m oddalar bakte- 
riyalardan xim oya qiladi. Lishayniklarning k o ‘pchiligi yuqorida 
takidlaganim izdek juda sekin o ‘sadi, noqulay sharoitning og ‘ir 
paytlarida lishaynikdagi m oddalar yashash uchun kurashdagi 
m uxum “qurol” boMsa ajab emas. Lishaynikdagi m oddalar zambu­
ru g 1 va konkurent hisoblanadigan moxlami o ‘sishini, gulli 
0
‘sim- 
liklar u ru g ‘larini unish xususiyatlari pasaytirishini aniqlangan.
Lishaynikdagi m oddolar ularning sistematikasi uchun aha- 
miyatli: m a’lum turlar m a ’lum m oddalami hosil qiladi. Lishaynik­
larning kim yoviy tarkibini murakkabligimi yoki boshqa bir qator 
tashqi om illar ularning o ‘sish tezligiga katta ta ’sir qiladi. Litofil 
lishayniklar eng sekin, bir yil davomida bor y o ‘g ‘i bir necha 
millim etrgina o ‘sadi xolos. Q o‘yqa lishayniklari boshqalardan 
ancha sekin o ‘sganligidan ayrimlari yoshi masalan rizokarpon 
(Rhizocarpus) 4000 yil, astspitsiliya (Aspicilia) lOOOyil o ‘sishi 
aniqlangan. Yassiyaproq va butasimon shoxlangan lishayniklar esa 
o ‘rtacha 50 - 100 yil um r k o ‘radi. Lishaynikni bir yilda qancha 
o ‘sishini bilgan holda, tallomni o ‘Ichab uni yoshini aniqlash 
mumkin, bu usul lixenom etriya deyladi.
Lishayniklar ham boshqa o ‘simliklar kabi ular o ‘sayotgan joy 
havosidan ta ’sirlanadilar: ayrimlari havo tarkibini biroz o ‘zgarishiga 
ham 
chiday olm ay halok bo'ladi, boshqalari 
axoli 
doim 
yashaydigan, havosi ifloslangan joylarda m oslashib o'saveradi. Bu
163

---

x u s u s i y a tn i o ' r g a n i s h b ila n i n d c k a ts iy a ek o lo g iy as i m a x s u s y o ‘na- 
lishi l ix e n o in d ik a ts iy a sh a k illa n g a n . L is h a y n ik la rn i y e v r o p a d a g i
s a n o a ti r iv o jla n g a n s h a h a r la r d a o 's i s h i o ' r g a n i b q u y d a g i u m u m i y
q o n u n iy a tin i a n iq la n g a n .
Shaharda sanoat qanchalik kuchli darajada rivojlangan b o ‘lsa, 
xavosi shunchalik ifloslangan, bu sarxadda lishayniklaming turi, 
ularni m iqdori va o ‘sish darajasi shuncha kam.
Xavoning floslanishi ortishi bilan avvalo butasimon shoxlangan 
lishayniklar, keyin yassi yaproqsim on, ulardan keyin quyqa xolidagi 
lishayniklar y o'qolib ketadi. Shahar markazi, sanoatga boy sarxad- 
lari va uning atrofida o ‘sadigan lishayniklam ing turlari, m iqdori, 
o ‘sish darajasmi turlichaligi aniqlangan. Lishayniklarga oltingugurt 
turt oksidining miqdori 0,05 mgm2 dan ortishi bilan xaloqatli ta’siri 
boshlanadi.
Lishayniklar beogeotsenozning bir qismi sifatida, shu bilan 
birga^vtogeterotrofligi tufayli o ‘zida quyosh energiyasini to'playdi, 
organik va organik b o ‘lm agan moddalarni parchalaydi. B oshqa 
o ‘simliklarni o 'sish uchun noqulay b o ‘lgan, m asalan toshlar ustida 
o ‘sadi ularni yem iradi. Tundrada asosiy o ‘sim lik b o ‘lib hisoblangan 
lishayniklar u yerlardagi b u g ‘ulam ing asosiy ozig‘i b o ‘lib hisob­
lanadi. B ug‘ulardan tashqari lishayniklar boshqa uy hayvonlari 
uchun xam yaxshi ozuqa hisoblanadi.
Lishayniklam ing kishilam i oziq ovqatida ahamiyati deyarli 
y o ‘q hisob. Yaponiya m am lakatida uimblikariya 
(Uimblisaria
esculenta)
deb ataladigan lishaynikdan turli taom lar tayyorlashda 
foydalaniladi. 0 ‘rta sharq mam lakatlarining axolisi cho‘llarda 
o ‘sadigan aspitsiliya lishaynigini 
(Aspicilia esculehta)
iste’mol 
qilishadi. M isrda esa everniya lishaynigini 
(Evernia lurfiiraceae)
. 
m aydalab uning kukunini nonga qo'shishadi, ham da ziravor sifatida 
ishlatiladi. S vitam ini k o ‘pligi bilan azaldan m ashxur hisoblanadi. 
Everniya, ram alina, parm eliya tarkumlariga mansub lishaayniklar 
xozir ham zebi-ziynat m axsulotlariga xushbo‘y xid berishda ishlatib 
kelinadi. Lishayniklarning k o ‘pchiligi antibiotik m oddalar hosil 
qiladi. Uneya 
(Usnea hirta),
kladoniya 
(Sladonia defonnis)
A lektoriya 
(Alectoria ochraeica)
hosil qiladigan usnin kislotasi 
asosida tibbiyotda sham ollashga qarshi ishlatiladigan “binan” dorisi 
tayyorlanadi. 
Lishayniklar orasida zaharlilari y o ‘q. 
Letariya 
(Lateria)
turkum idan 
L .vilpia
turida zahar xususiyatiga ega b o ‘lgan
164

---

vulpin kislotasi sul em izuvchilarda nafasm qiyinlashtiradi, tomir 
tortishish, qon bosimini oshirishni yuzaga keltiradi. Xayvonlar 
iste’mol qiladigan ksantoriya lishaynigi 
(Xanthoria parietina)
ularga zaharli ta ’sir qiladi.
Lishayniklarni qadim zamonlardan beri turli mamlakatdlaming 
axolisi tabobatda ham ishlatib kelishadi. Ilgarilari tabiblar o ‘simlik 
tashqi k o ‘rinishiga k o ‘ra, odam ning ichki a ’zolaridan biriga 
o'xshasa, uning kasallanishi bilan bog‘liqligi bor, deb hisoblashgan. 
Masalan, Lobariya lishaynigi, odamning o'pkasiga o ‘xshashligi 
tufayli, uning kasalligida usneya soqolsimon b o ‘lganligidan sochni, 
sarg‘ish~pushti K santoriya sariq kasalligini davolashda ishlatishgan.
Lishayniklarni antibiotiklik xususiyati 70 dan ortiq turlarda 
aniqlangan. Dastlab everniya lishaynigidan 
(Evernia prunastri)
teridagi turli yaralarga qarshi q o ‘llaniladigan, “Evozin” dorisi olin- 
gan. Keyinchalik “Evozon2” olinib, u o ‘pka kasalliklarini davo­
lashda foydalanilgan. Y aponiyada antibiotik xususiyatli teridagi 
aktinom ikoz va boshqa kasalliklarda keng qo‘llaniladigan 
“Usnin”
olingan.
Sobiq ittifoq davrida usnin kislotasining natriyli tuzi-”binan” 
olinib, stafilokokk, streptokokk, pievmokoklar, tuberkulyoz tayoq- 
chasi yuzaga keltiradtgan kasalliklarga karshi foydalanildi. Uning 
kislotasini o ‘sim liklarda ham foydalanilganda ancha yaxshi samara 
berishi aniqlangan.
Lishayniklardan zebi - ziynatda turli mamlakatlarda keng foy­
dalaniladi. Ulardan olingan m oddalar odekalon, duxilar, sovunlar 
tarkibiga qo‘shilganda ularni xushbo‘yligi ortadi va nixoyat, lishay­
niklardan to‘qim achilikda qim matli hisoblangan b o ‘yoq olinadi, u 
y o ru g 'lik ta ’sirida o ‘chm asligi bilan sun ’iylardan ustun va shu 
tufayli kadrlanadi.