Шаҳриёр сафаров

тизимлаштириш, 
таснифлаш
амалидир. Тил маълумотни тўплаш ва 
узатишдан ташқари, уни тартибга келтириш вазифасини 
ҳам 
бажаришини 
унутмаслигимиз 
лозим. 
Фаранг 
файласуфи Лилл университетининг профессори Ноэл 
Мулуд (Noel Mouloud) нутқий бирликлар мазмуни 
ифодасининг мантиқий асоси ҳақида фикр юритаѐтиб, 
«нутқий ибора маълум бир маънони оддийгина белгилаб, 
умумлаштириб ва ифодалаб қолмасдан, балки у (ибора) 
буларнинг барчасини қандай тартиблаштирса, худди шу 
тартибда бажаради», деган хулосага келган (Мулуд 1979: 
284). Мантиқшунос олимнинг мазмуннинг шаклланиши ва 
нутқий 
воқеланиши 
лисоний 
тартиблаштириш 
ва 
умумлаштириш фаолиятлари натижаси эканлиги ҳақидаги 
фикри диққатга сазовордир. 
Мантиқий ва лисоний умумлаштириш бир-бирини 
тақозо 
этади 
ва 
яхлит 
йўналишда 
кечади. 
Мавҳумлаштирилиб, тартибга келтирилган тушунчалар 
умумлаштирилган ҳолда лисоний қобиққа кўчади ҳам 
лисоний бирликка айланади. Бундай умумлашмалар 
нутқий фаолиятнинг мазмундорлигини таъминлаб, маълум 
қилинаѐтган ахборотнинг уни қабул қилувчи шахслар 
томонидан идрок қилиниши учун имкон яратадилар. Шу 
аснода юқорида келтирилган 
«Кеча кечқурун шу ерда ўша 
икки машина тўқнашган»
шаклидаги тузилмалар мазмун 
ифодалаш қобилиятига эга бўлишади. Аммо семантик 
структура жиҳатидан етарли даражада тўлиқ бўлган ушбу 
гапнинг аниқ мазмуни ѐки ахборот мундарижаси фақат 
унинг маълум мулоқот муҳитида, матн таркибида 
қўлланиши билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам прагматик 
нуқтаи назардан олганда, ушбу гапнинг мазмуни аниқ 

---

167 
эмас. Бунинг сабаби, биринчидан, «кеча», «кечқурун», «шу 
ерда», «ўша» бўлакларининг маъноси контекст, матнда 
қўлланиши билан изоҳланади, иккинчидан эса ҳар қандай 
лисоний структуранинг ўзи ҳам маълум мақсадни кўзлаб 
тузилади. Бу мақсад – нутқий мулоқотдир. Нутқ 
ижодкорлари у ѐки бу лисоний структурани тузаѐтганида 
уни нутқ вазиятига мослаштиришга ҳаракат қилишади, 
яъни «лисоний тузилмалар бевосита матн қисмларига 
«лангар» ташлайдилар» (Levinson 1983: 55). Қизиғи 
шундаки, С.Левинсон ва бошқа айрим тилшунослар 
лисоний 
структураларни 
контекстдан 
айри 
ҳолда 
ўрганишга қанчалик ҳаракат қилмасинлар, барибир нутқ, 
матн муҳити «занжири»дан чиқиш имконини топа 
олмадилар. 
Контекст қуршовининг кучи, айниқса, дейксис 
ҳодисаси талқинида яққол намоѐн бўлади: 
«Тил тизимидаги қатор ҳодисаларни фақатгина 
уларнинг юзма-юз мулоқот шароитида шаклланиши 
инобатга олингандагина тавсифлаш мумкин. Бу айниқса, 
дейксис ҳодисаси талқинида яққол кўзга ташланади» 
(Lyons 1977: 637-638). 
«Тил тизими ва контекст ўртасидаги боғлиқликнинг 
лисоний структураларда акс этишини яққол кўрсатувчи 
ягона ҳодиса – бу дейксис ҳодисасидир» (Levinson 1983: 
54). 
Жон Лайонз ва Стефен Левинсонлар аслида тилни 
автоном, контектдан холи тизим сифатида қараш 
мумкинлиги ҳақидаги фикр тарафдоридирлар. Улар бу 
фикрни 
исботлаш 
учун 
дейксис 
ҳодисасидан 
фойдаланадилар, гўѐ, дейксис белгилари қўлланмагунча, 
лисоний структуралар алоҳида тизимда сақланаверади. Ҳар 
қандай ҳодисанинг (бундан лисоний ҳодисалар ҳам 
истисно эмас) бир томонламали таҳлили натижасида 
билдириладиган фикр холисоналикдан йироқлашиб қолиш 

---

168 
хавфидан огоҳмиз (қаранг: Ҳожиев 2006; 2007; Тожиев 
2004). Маъқули, тил ва нутқни бир-биридан озуқа олувчи, 
яхлитликда фаолият кўрсатувчи тизимлар сифатида 
тасаввур қилишдир. Уларнинг яхлитлигини таъминловчи 
омил ва воситаларни аниқлаш борасидаги илмий 
изланишларнинг маҳсули тилшунослик фани тараққиѐтида 
ўз ўрнини топади. 
Тил тизими ва унинг нутқий фаоллашуви ўртасидаги 
«воситачилик», «ҳакамлик» ролини тилшунослар бекорга 
дейксис 
ҳодисасига 
бағишлаѐтганлари 
йўқ. 
Тил 
тизимининг ўзи нутқий фаолият натижасида мавжуддир, 
унинг табиати ва моҳияти нутқий мулоқот жараѐнида 
намоѐн бўлади. Шундай экан, тил бирликларининг маъно 
хусусиятлари нутқда воқеланади, аниқ тус олади. Ҳар бир 
нутқ ижодкори (матн муаллифи) воқеликда кечаѐтган 
ҳодисани ўзича идрок этади, уни маълум макон, замон 
ҳудудида тасаввур қилиб, ҳосил бўлган мантиқий 
тасаввурга лисоний либос беради. Лисоний воқеланиш ва 
мазмун шаклланиши нутқ муаллифи танлаган «саноқ 
боши», яъни кечаѐтган ҳодисани замон-макон майдонига 
жойлаштириш билан боғлиқдир. 
Демак, нутқий фаолиятда доимо лисоний шаклни 
воқелик билан боғлаш ҳамда унга нисбатан шахсий 
муносабат билдириш эҳтиѐжи туғилади. Худди шу 
вазифалар ижроси дейктик воситалар зиммасидадир. 
«Дейксис» сўзининг асл юнонча маъноси «кўрсатиш», 
«ишора» бўлиб, илмий қўлланишда лисон воситасида 
«воқеликка 
ишора, 
кўрсатиш» 
мазмунини 
олган. 
Кўрсатиш, ишора вазифасини адо этувчи бирликларни