Шаҳриёр сафаров

VI боб. Прагматик мазмунни шакллантирувчи 
ҳодисалар
Коммуникатив семантика муаммосини докторлик 
диссертациясининг 
мавзуси 
этиб 
танлаган 
кичик 
Г.Г.Почепцов бундан 20 йил олдин «Коммуникатив маъно 
таҳлилининг моҳияти нимадан иборат?» деган саволга 
жавоб излаб, анъанага биноан прагматика ҳудудига 
лисоний белги доирасига кирмайдиган барча ҳодисаларни, 
масалан, 
паралингвистик 
(нолисоний) 
факторлар 
жойлаштириб келинаѐтганлигидан ҳайратланган эди «Ахир 
ҳар қандай ҳолатда ҳам лисоний белги диққат марказида 
бўлмоғи даркор. Шу сабабли, коммуникатив семантика 
соҳасида бизни белгидан ташқаридаги муносабатлар эмас, 
балки бу муносабатларнинг белги ботинида нутқий 
тузилмада намоѐн бўлиши қизиқтиради. Тилшунослик 
лисоний контекстни кенг маънода ўрганганлиги учун 
коммуникатив семантика ҳам ушбу билан машғул бўлиши 
керак ва албатта, у (лисоний контекст – Ш.С.) новербал 
контекст билан боғлиқ ҳолда ўрганилади» (Почепцов 1987: 
11). Олим ушбу хулосасида ўз отаси –Киев чет тиллар 
институтининг профессори Г.Г.Почепцовнинг бир оз 
олдинроқ билдирган фикрига таянган бўлса ажаб эмас. Ота 
–Почепцов 1985 йилда семантика ва прагматика фарқини 
шундай изоҳлаган эди: «семантика – тил тизими 
бирликларининг 
доимий 
«мулкидир». 
Прагматик 
хусусиятлар кўплаб, қатор қўлланишлар маҳсули сифатида 
юзага келади ва мавжуд бўлади» (Почепцов 1985: 17). 
Демак, лисоний бирликларнинг аниқ ва воқеий 
мулоқот шароитида қўлланиши прагматик таҳлил 
объектидир. Сўзловчи ва тингловчи муносабати нутқий 
мулоқот шароитида юзага келади, нутқий ҳаракат мулоқот 
матнини талаб қилади ва шу мулоқот контекстида 
мазмунга эга бўлади. Мулоқот юзага келиши учун муҳит 

---

117 
бўлиши даркор. Муҳит, ўз навбатида, ижтимоий 
хусусиятга эга бўлиб, у ижтимоий қатлам, гуруҳнинг 
маданияти билан боғлиқ ҳолда намоѐн бўлади. Ушбу 
гуруҳдагилар ҳар хил англашилмовчиликлар, маъновий 
иккиѐқламалик, ноаниқликларни бартараф этиш имконини 
берадиган умумий билим заҳирасига ҳамда мулоқотнинг 
маваффақиятини таъминловчи қоидалардан фойдаланиш 
малакасига эга бўлишади. Шундай малакага эга бўлмаган 
шахс мулоқотда ҳеч қандай самарага эриша олмайди. 
Нутқий мулоқотда ахборот узатиш «юки», сўзсиз, лисоний 
бирликлар «елкаси»га тушади, аммо шахслараро муносабат 
нормасини, миллий- маданий қадриятлар тизимини 
эгалламасдан туриб, тўлақонли мулоқотга киришишнинг 
имкони йўқ. 
Хуллас, коммуникатив фаолият турли хилдаги 
билимларга эга бўлишни талаб қилади, булардан, масалан, 
лисоний билим
тил тизими тузилиши билан боғлиқ бўлса, 
қомусий билим
эса воқеликни акс эттиради ва ниҳоят, 
интерактив билим
ўзаро муносабат асосида турган, 
ижтимоий гуруҳ учун умумий бўлган қоидалар тўпламини 
билишни тақозо этади. «Лисоний мулоқот қобилияти» 
дейилганда, худди шу билимлар назарда тутилади. 
Интерактив билим мулоқот иштирокчилари учун асосан 
бир хил даражада бўлгани маъқулроқ, чунки фақатгина шу 
ҳолатдагина якдилликка, ўзаро бир-бирини англашга 
эришиб бўлади. 
Мулоқотдошларнинг бир-бирини тушуниши лисоний 
коммуникациянинг асосий шартидир. Масалан, 
«Чой 
тугабди», «Совуқ»
жумлаларини 
«Чой дамла», «Иссиқроқ 
кийин» ѐки «Эшикни ѐп» 
каби мазмунларида англаш учун 
Ж.Серль айтган shared background information (Searle 1979: 
48), яъни «ўзаро умумий ва олдиндан маълум бўлган 
маълумотга» эга бўлиш керак. Аммо бундай ҳолатда ва 
«орқа фон»да турадиган маъно ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. 

---

118 
Асосий мулоқот бирлиги бўлган матннинг умумий 
тузилиши, мазмуний мундарижаси лисоний бирликлар 
коммуникатив маъносини шакллантирувчи тажриба 
майдонидир. Яхлит коммуникатив лисоний тузилма бўлган 
матннинг 
семантик 
мундарижаси 
денотатив 
ва 
сигнификатив қисмлардан таркиб топади. Булардан 
биринчиси матн мазмунининг воқеликда кечаѐтган 
ҳодисалар билан боғлиқ томонларига ишора қилса, 
иккинчиси эса, матн ѐки нутқ ижодкорининг нутқий 
тафаккур фаолияти билан боғлиқдир. Тверь (Калинин) 
прагмалингвистик мактабининг вакили М.Л.Макаров матн 
мазмуни тавсифига «коммуникатороцентрик» ѐндашув 
тарафдорларидан биридир. Михаил Львович ўз устози 
профессор И.П. Сусов изидан бориб (Сусов 1979), матн 
мазмунининг денотатив ва сигнификатив хусусиятлари 
қаторига