Sharh va izohlar

Layli va Majnun”, “Sab'ai sayyor” dostonlaridagi so'nggi boblar sharhi
“Layli va Majnun Dostonning so‘ nggi bobi “ dard navhasi” (yig‘isi)ning yakuni haqida bo‘lib, shoir bunda dostonni tugallagani uchun Allohga shukrona keltiradi. Navoiyning doston mohiyati haqida aytgan eng muhim fikrlari aynan shu bobda tajassum topgan:
So'gin nechakim uzottim oxir,
Y ig ‘lay-yig‘lay tugattim oxir...
Y ozm oqta bu ishqi jovidona,
M aqsudum emas edi fasona.
M a z m u n ig 'a bo'ldi ruh mayli,
A fso n a edi aning tufayli...
M e n turkcha boshlabon rivoyat,
Qildim bu fasonani hikoyat.
K im , shuhrati chun jahong'a to ‘lg‘ay,
Turk eliga dog'i bahra bo‘lg‘ay..
“Layli va Majnun” dostonidan kelib chiqadigan xulosa shuki, bu dunyoda yashovchi har bir inson oshiqlik yo‘lini tutib, o‘ zini o ‘ limga emas, balki vasl mayini ichishga tayyorlashi kerak, zero, bu dunyoning birdan-bir mazmuni ham shu. Ruhi mutlaqni tasawur qilishda inson aqli va ongi ojizlik qiladi, shu sababli Navoiy uni mazhar - Layli timsolida yaratadi. Dostonda har bir timsol yuksak mahorat bilan ishlangan bo‘ lib, Navoiy har bir obrazga, har bir detalga muayyan badiiy ijtimoiy “vazifa” yuklaganligini ко‘ rish mumkin.
Dostonning badiiy jihatdan yuksak chiqishini ta’ minlagan vositalardan yana biri unda tabiat tasvirining alohida o‘ rin egallashidir. Navoiy tabiat fasllaridan umumiy ramziy fon sifatida foydalanib, ulardagi o ‘ zgarishlarni qahramonlar kayfiyati va ruhiyatiga hamohang tarzda tasvirlaydi. Qahramonlar shodlangan paytda, ularni o‘ rab turgan tabiat ham yashnab turadi, ular qayg‘ uga tushganda go‘yo borliq ham xo‘ rsinib nafas olayotgandek bo'ladi. Masalan, Majnun gulshanda hushsiz yotgan paytda butun tabiat uning boshiga tushgan og‘ ir savdoga “ hamdarlik bildiradi” : gul o‘ z yoqasini chok etadi, lola ko‘ ksiga qora dog‘ soladi, sunbul o ‘ z qiyofasini qora rangga bo‘yaydi va boshqalar. Doston voqealarining bahor faslida boshlanib, kuz faslida yakunlanishida ham muayyan ramziy ifoda bor
Doston hazaj bahrining hazaji musaddasi axrabi maqbuzimahzuf(ruknlari va taqti’i:
maf’ulu mafoilun fa u v lun , ---- v| V - V - | V ---- ) vaznida yozilgan. Dostonda mazkur vazn bi­
lan birga qo‘shimcha tarzda hazaji musaddasi axrami ashtarim ahzuf(ruknlari va taqti’i: maf’ulun foilun fauvlun, ------- | -V - | V — ) vaznining ham qo‘ llanilganligini kuzatish mumkin. Bu holat tasodifiy bo‘ lmay, doston mazmuni va g ‘oyasi bilan chambarchas bog‘liq. Dostondagi 3623 baytdan 240 misra aynan mana shu o ‘ lchovda yaratilgan bo‘ lib, dostondagi ziddiyatli vo­qealar, asar qahramonlarining chuqur ruhiy iztiroblari tasviri, qahramonlar ruhiyatining tabiat tasviri bilan bog'liq bayoni, qahramonlar hayrati aks etgan misralar - lirik chekinish paytida mazkur vaznga murojaat qilinganligini ko'rish mumkun.
Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostoni hijriy 889 yilning jumodiyussoniy oyida-melodiy 1484 yilning iyun oyida yozib tugatilgan: Bahrom va Dilorom sarguzashtlaridan iborat bo’lgan qoliplovchi qissada ikki masala badiiy tarzda hal qilingan. Ulardan biri podshoh-oshiq masalasi bo’lsa, ikkinchisi podshoh-hukmdor masalasidir. Bu masala, ya’ni Bahrom kim bo’lishi kerakligi masalasi qissaning qahramoni Bahromning o’zi tomonidan ham muhokama qilingan. Bu haqda Alisher Navoiy dostonning o’n beshinchi – «Bahromning ishq tug’yonidin bexirad…» deb nomlangan bobida alohida to’xtaladi. Unda Bahromning o’zi bu ikki yo’ldan birini – yo haqiqiy hukmdor – podshoh bo’lish yoki haqiqiy oshiq bo’lishni tanlashi lozimligini tushinadi. Shunday bo’lsada, Bahrom podshoh-hukmdor bo’la turib, oshiq bo’lishni ham istaydi.
Bu esa uning har ikkala sohadagi fojiasini –podshohlikda mamlakatni xarobalikka yuz tutishi, adolatsizlikning avj olishi oshiqlikda esa komillik darajasiga yetmaganiga bois bo’lib, bu holat, ikki kemaning uchini tutgan g’arq bo’ladi, deganlaridek, Bahromning botqoqlikka botib ketganligi bilan fojiaviy nihoyasiga yetadi.
Navoiy dostonning o ‘ ttizinchi bobida tush ko‘ rganligini aytadi. Tushida shoirni shdft Bahrom yo‘qlab, uni nazm mulkida sohibqiron deb atab, yozgan dostoniga yuqori baho beradi va farzandi qatorida sanalmish Sulton Husayn Boyqaroni ogohlantirishini iltimos qiladi hamda unga quyidagi so'zlarni yetkazishni aytadi:
K i jahon kimsaga vafo qilmas,
Shohlig‘ tarkiga kiro qilmas.
Shahki, ming yil oning hayotidur,
G'araz - o'lganda yaxshi otidur.

“ Sab’ ai sayyor” da Navoiy dahosining qudrati shoirning o ‘ z tilidan aytilgan o ‘rinlarda ham namoyon bo‘ ladi. Jumladan, doston yakuniga yaqinlashganda shoir asarning yozilish muddatiga to‘xtalib, shunday deydi:

Bo'ldi chun bu raqam ishi tayyor,

Q o'ydum otini “Sab’ai sa y y o r ” .
Tortqonda bu tu r f a savti maddin,
B a y ti besh mingga tortti addin.
M a n g a ay yom i garchi y o d ermas,
Lek to ‘rt oydin ziy od ermas.
B o ‘lsam o ‘zga umurdin emin,
B o r edi to ‘rt hafta ham mumkin...
Garchi tarixi erdi sekkiz yu z,
Sekson o‘tmish edi yana to ‘qquz.
O yi uning jum odiussoniy,
Panjshanba yozildi unvoni.
Doston xafif bahrining x a fifi musaddasi maxbuni m ahzuf (ruknlari va taqti’i: foilotun mafoilun failun
- v ---- / v — v - / v v - ) vaznida yozilgan.

XULOSA:

Hikoyalardagi Farrux, Axiy, Gulchehra (1-hikoya), Zayd Zahhob (2-hikoya), Sa’d, Gulrux (3-hikoya) Mas’ud (4-hikoya), Mehr, Suhayl (5-hikoya), Muqbil (6-hikoya) kabi qahramonlarning surat va siyrati, faoliyat va sarguzashtlari shu darajada maroqli va jozibaliki, ularni o’qigan kishi Alisher Navoiyning she’riy hikoya yozishdagi ulkan mahoratidangina hayratda qolmay, balki umumbashariy ahamiyatga molik nihoyatda muhim masalalarni falsafiy va axloqiy yo’nalishda qalamga olganining guvohi ham bo’ladi.
Ular insonni komillikka da’vat etguvchilardir. Shuning uchun ham Alisher Navoiy «Sab’ai sayyor» dostonini yozishdan asosiy maqsad-yetti hikoyatni yozishdan iboratdir, deb aytgani bejiz emas edi:
Eng muhimi shundaki, barcha hikoyalar ezgulik va olijanoblikning tantanasi bilan nihoyasiga yetadi; sevishganlar murod-maqsadlariga erishadilar, adolat g’olib keladi, yovuzlik va adolatsizlik yengiladi. Hikoyalarda romantik tasvir usuli (taxayyul) yetakchi o’rinni egallaydi.
Lutf bu nazm aro bag’oyatdur,
G’araz ammo yetti hikoyatdur.

Shunday qilib, «Sab’ai sayyor» o’zining qoliplovchi qissasi va go’zal yetti hikoyasi bilan «Xamsa»-dan o’rin olgan o’ziga xos va Alisher Navoiy mahoratiga mos dostonlardandir.