|
I BOB
IKKI DAVR YOQASIDA: YEMIRILISH VA VUJUDGA KELISH
(1900—1941-yy.)
Merosga bir na/ar.
Hozirgi 0 ‘zbekiston hududi azaldan Sharq va
G ‘arb chorrahasida joylashgan, undan Yevropani Osiyo bilan va
Osiyoni shimoliy Afrika bilan bog'lovchi asosiy karvon yo‘llari o ‘tgan.
0 ‘zbekiston arxitekturasining bir necha ming yillik tarixi kam
o'rganilgan. Faqat 0 ‘zbekiston milliy madaniyatining rivojlanishi bilan
tarixiy o ‘tmishi izchil o ‘rganila boshlandi, hatto jonsiz qumlar qa’ridan
qadimgi shaharlar qoldiqlari topildi.
0 ‘zbekiston hududida o'tkazilgan arxeologik qa/ilm alar paytida
topilgan ash’yolar shuni ko‘rsatdiki, neolitning dastlabki davridayoq
chorvadorlar bilan qo ‘shnichilikda yashagan ibtidoiy qabilalari,
dehqonchilik, qurilish ishlari va boshqa ko'plab hunarlar bilan
shug‘ullanganlar. Sersuv Sirdaryo va Amudaryo yuvib turadigan hosildor
vodiylarda istiqomat qilgan odam lar qadim zam onlarda sug'orish
dehqonchiligini, sun’iy sug‘orishni bilganlar. Bu yerda o ‘ziga xos
m adaniyatga ega shaharlar vujudga kelgan va gullab-yashnagan.
Baqtriya (Amudaryo havzasi va uning yuqori va o ‘rta oqimidagi yerlar),
Sug‘d yoki Sug'diyona (Zarafshon va Qashqadaryo havzasi), Xorazm
(Amudaryo va Orololdi deltasi) singari shaharlar nomlari eramizgacha
I
ming yillik qadimgi eron va yunon manbaalaridan qayd etilgan.
Bularga Parkano (Farg‘ona vodiysi) va Choch yoki Shosh (Toshkent)
vohasini ham kiritish mumkin. Ularning barchasi rivojlangan qadimgi
tamaddun hududlari bo‘lgan.
0 ‘zbekistonning qadimgi shaharlari Samarqand, Buxoro, Xiva,
Shahrisabz, Qarshi, Toshkent o ‘z yoshlarini ming yilliklar bilan hisob
qiladilar, ular turli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda rivojlangan. Ular
Ahmoniylarbosqini, Iskandar Zulqamayn qo‘shinlari istilosini boshdan
o'tkazgan, Qushon saltanati (Surxondaryo, Xorazm, Qashqadaryo)
tarkibiga kirgan, arablar, Somoniylar, Faznaviylar, Qoraxoniylar
davlatlari davrida rivojlangan. Chingizxon galalari bu shaharlami bosib
olib, yer bilan yakson qilganlar. Bu m intaqa xalqiga shafqatsiz
6
islilochilar yetkazgan jarohatlarni bitirish uchun asrlar kerak bo'IgHtl
I'aqat XIV asrning birinchi yarmidagina vayron bo'lgan shnlinr vn
qishloqiar asta-sekin qayta tiklana boshlagan.
Buyuk ajdodimiz Sohibqiron Amir Temur davrida bunyodkorllk
ishlari keng quloch yoydi. Ayniqsa saltanat poytaxti Samarqand mislsi/.
darajada gurkirab rivojlandi. Temuriylaming yangi shahri janubga, о ‘.ч1ш
vaqtda huvillab yotgan Afrosiyob tomonga cho‘zilgan, unda qal’a
v i i
istchkom devorlari tiklangan, ko‘chalar qurilgan, masjid va madrasalar-
ning ulug‘vor majmualari vujudga kelgan, saroylar ham da dang‘illama
imoratlar, bozorlar va boshqa binolar qad ko‘targan.
0 ‘rta Osiyo shaharsozlik madaniyatining taraqqiy etish butun XV
asr mobaynida, ayniqsa Amir Temurning nabirasi Ulug‘bek davrida
ham davom etdi. Tarix sahnasiga Shayboniylar (XVI asr) va Ashtar-
xoniylar (XVII—XVIII asr boshlari) sulolalari kelgach, arxitektura
qurilish ishlari Buxoro, Samarqand, K arm anavaToshkent singariyirik
shaharlarda avj olgan.
Oldi peshtoqli, burchaklarida minoralar qad ko‘targan, chorakyoki
to‘g‘ri burchakli hovlisi bo ‘lgan madrasalar qurilgan, ularning gir
aylanasida mehrobsimon arkchalar, ayvonchalar va hujralar saf tortgan,
hovlining boshi hamda oxirida qubbasimon ayvonlar bo‘lgan, burchak-
larda esa keng darsxonalar joylashgan (Samarqanddagi Sherdor va
Tillakori madrasalari, Buxorodagi Ko‘kaldosh, Abdulazizxon va Q o‘sh
madrasa madrasalari, Toshkentdagi Baroqxon va Ko‘kaldosh m adra
salari).
XVTII asr o ‘rtalarida Buxoro, Qo‘qon va Xiva xonliklari vujudga
keldi. M e’moriy obidalari boy Xiva o ‘ziga xos shahar bo‘lib, Xiva
xonligining poytaxti edi. Bu shaharning qadimiy yodgorliklar orasida
Toshhovli saroyi (1830—38-yy.), Muhammad Aminxon madrasasi (1851—
55-yy), Kaltaminor (1855-y.) va boshqalar yaqqol ajralib turadi.
XIX—XX asr o ‘zbek xalqi turar-joy binolari, arxitekturasi katta
qiziqish uyg‘otadi. U ndaxalqning murakkab tabiiy-iqlimli sharoitlarda
orttirilgan va respublikaning alohida tuman hamda shaharlari mahalliy
xususiyatlarini aks ettiruvchi ko'pasrlik tajribasi mujassam topgan.
0 ‘zbekiston arxitekturasining antik davrdan XX asrgacha bo‘lgan
tarixini yoritishga bag‘ishlagan G. Pugachenkova, L. Rempel, B.
Zasipkin, L. Voronin, V. Nilsen, M. Bulatov, P. Zohidov, L. Mankovs-
kaya, T. Notkin, M. Ahmedov, D. Nozilov, A. 0 ‘rolov, I. Azimov,
B. Usmonov, M. Yusupova, O. Salimovalaming tadqiqotlari va ilmiy
ishlari diqqatga sazovordir.
7
Do'stlaringiz bilan baham: |
