Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

shaharsozlik 
(me‘morlikning bir yo‗nalishi) shug‗ullanadi. Unda hududning tabiiy-iqlimiy va 
iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlari, sanitariya-gigiena, qurilish –texnika, ijtimoiy-
madaniy taraqqiyot darajasi, milliy o‗ziga xosligi, shaharning vazifalari, ekologik 
holati va boshqalar hisobga olinadi. Shaharsozlikda yangi shahar, shaharcha,
qishloqlarni qurish, qadimiy shaharlarni muhofaza qilish (rekonstruksiya qilish), 
shaharlarni kengaytirish, me‘moriy majmualar bunyod etish bosh reja asosida 
amalga oshiriladi va loyihalar tuziladi. Bunday loyihalar buyurtmalar orqali 
Shaharsozlikka ixtisoslashgan ilmiy-tadqiqot va loyihalash institutlarida bajariladi.
Shaharsozlikning asoslari qadimgi Misr, Xitoy, Yunoniston, Eron 
kabi mamlakatlarda ilk shaharlar vujudga kelishi bilan shakllana 
boshlagan. Eramizdan avvalgi 3 -2 ming yilliklardayoq shaharlar 
rejalashtirib qurila boshlagan. Turli davrlarda davr xususiyatidan kelib chiqib 
shaharlar qurishning turlicha usullari qo‗llanilgan. Masalan, qadimgi Rimda 
shaharlar Tibr daryosi bo‗ylab to‗g‗ri burchakli qismlarga bo‗lingan, 
Yunonistonda siyosiy va diniy qismlar ajratilgan. O‗rta asrlarda urush-
yurishlarga qarshi qal‘a devorlari bilan o‗ralgan shaharlar barpo etilgan. Sanoat 

---

52 
ishlab chiqarishi shaharlarning jadal o‗sishiga olib keldi va ishchi shaharlari qurila 
boshladi. XXasrda hududiy (mintaqaviy) rejalashtirish yuzaga keldi, turli sohalarga 
ixtisoslashgan rayonlar ajratildi. Shu o‗rinda aytish lozimki, yirik shaharlar 
boshqaruv qulay bo‗lishi uchun ma‘muriy rayonlarga bo‗linadi. O‗zbekiston 
poytaxti Toshkent shahri ma‘muriy jihatdan 11 ta tumanga bo‗linadi. 
Hozirgi kunda olimlar shaharlardagi ekologik, aholi zichligi, shovqin-suron, 
transport va boshqa muammolarni hal etish va har tomonlama qulay shahar barpo 
etish ustida bosh qotirmoqdalar (shahar-bog‗lar, suv ostidagi shahar, havo 
sharidagi shahar va h.k.).