Sh. N. Fayzimatov

 
BK 
1.23-rasm. 

---

59 
Bu erda dvigatel D dan berilayotgan o’zgarmas tezlik bilan aylanayotgan 
sinxron generator 
G
BO bo’ladi. BO ning chiqish kattaligi, ya’ni generatordan 
chiqayotgan kuchlanish – uyg’otish chulg’amiga BQ si tomonidan berilayotgan 
quvvatning kattaligi bilan aniqlanadi. BQ da berilgan dastur bo’yicha uyg’otish 
chulg’amiga quvvat beriladi, bu esa generatordan chiqayotgan kuchlanish 
qiymatining avtomatik o’zgarishiga olib keladi. Bunday tizimda xaqiqiy 
kuchlanish berilgan, masalan, generator yuklamasining o’zgarishi, dvigatelning 
aylanish tezligi, generator chulg’amlaridagi haroratda sezilarli darajada farq qilishi 
mumkin. 
Yopiq ABT ning ikkinchi turi xalaqit beruvchi tashqi ta’sirlar kuchiga 
asoslanib ishlaydigan avtomatik boshqaruv tizimi yoki boshqacha aytganda 
avtomatik kompensatsiyalovchi tizim. Bunday tizimlar chiqish kattaligini bir xil 
saqlash talab qilinadigan joylarda ishlatiladi. Yuklama o’zgaruvchi bo’lganda 
generator qisqichlarida kuchlanishini stabillovchi tizim bunga misol bo’ladi. 
Uchinchi turdagi ochiq tizim, ya’ni ham X, ham F ning qiymatlari bo’yicha 
ishlaydigan tizim ancha to’liq ABT hisoblanadi. Bunda ob’ektni boshqarish X va F 
kattaliklarning funksiyalari asosida amalga oshiriladi, ya’ni bu tizim oldingi ikki 
xil ochiq ABT ni o’zida mujassamlashtirgan. Generator kuchllanishini dasturli 
boshqarish bunga misol bo’lishi mumkin. Xalaqit beruvchi kuchlarni 
kompensasiyalash prinsipi ochiq ABT ning aniqqigini sezilarli darajada oshiradi. 
Lekin bu aniqlikni hali yuqori aniqlik deb bo’lmaydi, chunki, birinchidan, tizim 
ishiga xalaqit beraetgan barcha faktorlarni kompensasiyalab bo’lmaydi, 
ikkinchidan, BO va BQ ning parametrlari vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadi. 
Shuningdek bunday o’zgarish kompensasiyalash zanjirida ham bo’ladi. Bu 
o’zgarishlarning barchasi BO dan chiquvchi qiymatni o’zgartirib yuboradi. 
Shuning uchun ochiq ABT lardan faqatgina yuqori aniqlik talab qilinmaydigan 
joylarda foydalaniladi. 
Yopiq ABT larda BQ siga boshqaruv vazifalari haqidagi signal X va BO 
dan chiquvchi kattalik Y lar beriladi. Endi BQ berilayotgan X ning qiymatiga ko’ra 
talab qilinadigan Y qiymatini hisoblaydi va BO ning chiqish yo’lidan olingan Y 

---

60 
ning haqiqiy qiymati bilan talab qilinadigan qiymatni taqqoslab, BO ga kerakli 
qiymat uzatadi. Bunday ABT da BQY chiqish yo’lida hosil bo’layotgan barcha 
chetga chiqishlarni u qanday yuzaga kelishidan qat’iy nazar bartaraf etishga qodir. 
Bunda BQ BO ning har ikkala tomonini birlashtirib yopiq tizim hosil qiladi va 
chiqish yo’lidagi qiymatni doim nazorat qilib turadi. Shuning uchun yopiq ABT 
larni teskari aloqa tizimli, yokichetga chiqishlarga asoslangan boshqaruv tizimli 
ham deb yuritiladi. 
Bunday tizimlar juda katta aniqlikni ta’minlaydi va ABT larning asosiy 
qisminitashkil etadi. Shu sifatlariga ko’ra biz faqat yopiqABT larni o’rganamiz. 
Bundan keyin ABT haqida gap borganda faqat yopiqABT lar nazarda tutiladi. 
Kombinatsiyalangan ABT lar chetga chiqishlarga asoslangan yopiq ABT 
va tashqi ta’sirlarni kompensasiyalashga asoalangan ochiq ABT ni o’zida 
mujassamlashtirgan. Yopiq boshqaruv tizimi bilan kompensasiyalovchi ochiq BT 
ning birlashtirilishi natijasida yopiq tizimning ishi birmuncha engillashadi, ish 
jarayoni soddalashadi va aniqlik yanada oshadi. 
Kombinatsiyalangan ABT larda boshqaruv sifatining oshishi ularda BO va 
ichki holat haqidagi ma’lumotlardan ko’prok foydalanilishi bilan tushuntiriladi.