Sh. N. Fayzimatov

1.4 Avtomatik tizimlarning elementlari.
Datchik (o’zgartirgich, sezgir element) deb nazorat qilinadigan yoki 
rostlanadigan kattalikni (kirish signalni) masofaga uzatish uchun hamda qulay 
bo’lgan chiqish signaliga o’zgartirib beradigan qurilmaga aytiladi. Datchik AT 
ning sezgir elementi hisoblanadi. U chiqish signalining turiga ko’ra elektrik, 
gidravlik, pnevmatik hamda mexaniq signallar ishlab chiqaradigan turlarga 
bo’linadilar. Biz asosan elektrik datchiklar bilan tanishamiz. Ushbu datchik elektr 
bo’lmagan (noelektrik) kattalikni elektr katalikka o’zgartirib beradi. 

---

61 
1.24-rasm. Reostatli datchik.
a) to’g’ri karkasli; b) xalqasimon karkasli; v) tavsifi.
Reostatli datchiklarni tavsifi deb-surgich olinadigan kuchlanish U
Chiq
ni 
potensiometr surgich siljishi X ga bog’liqligi aytiladi. 
Elektrik datchiklarning ikki turi mavjud. Ularga parametrik va generator 
datchiklar kiradi. 
Parametrik datchik noelektrik kattalikning o’zgarishini elektr zanjiri 
parametrini o’zgarishga aylantirib beradi. Masalan, aktiv qarshilikni, induktiv 
qarshilikni, sig’im qarshilikni va xokazo. Ushbu datchiklarga tenzometrik, sig’im, 
induktiv, qarshilik termometrlari hamda potensiometrik datchiklari kiradi. Bu 
datchiklarda elektr zanjirning aktiv, reaktiv, sig’im qarshiliklari o’zgarishi 
mumkin. Bu esa zanjirdagi tokning qiymatini o’zgartiradi.
Generator datchik noelektrik kattalik o’zgarishini elektr yurituvchi 
kuchning (EYUK) o’zgarishiga aylantirib beradi. Bu datchikka misol qilib 
fotoelektrik, 
pezoelektrik 
kabi 
o’zgartkichlar hamda termoparalar va 
taxogeneratorlar kiradi. 
Datchikning asosiy tavsifiga uning statik tavsifi, sezgirligi kiradi. 

---

62 
Kontakt datchiklarga yo’l datchiklari kiradi. U surilishni elektr impuls 
signaliga o’zgartirib beradi. Bu datchik normal yopiq (NYO) va normal ochiq 
(NO) kontaktlardan iborat. Surilish ma’lum qiymatga etganda datchik kontaktlari 
ulanib yoki o’zi lib elektr zanjirida signal hosil bo’ladi.
Potensiometrik datchik mexaniq surilishni reostatning aktiv qarshiligi 
o’zgarishiga asoslangan. Bunda reostat surilgichi boshqararilayotgan ob’ekt 
mexanizmi bilan bog’langan holda bo’ladi. 
Tenzometrik datchik qattiq jismlarning elastik deformatsiyasini (cho’zilishi 
yoki siqilishi hamda egilishi va buralishi momentlarini) o’lchash uchun 
qo’llaniladi. Bunday deformatsiya qiymati 1 mm dan 10 mm gacha o’zgarishi 
mumkin. Nixrom sim aktiv qarshiligi o’zgarishiga uning ko’ndalang kesimi 
o’zgarishi sabab bo’ladi.
Tenzodatchik ingichka nixrom yoki konstantan spiral sim bo’lib, ikki 
tomondan yupqa qog’oz bilan elimlangan bo’ladi. 
Induktiv datchik mexaniq surilishni elektr zanjirining induktiv qarshiligini 
o’zgarishiga asoslangan. Nazorat qilinadigan kattalik induktiv datchik yuqori bilan 
bog’liq bo’lib, yakor surilishi bilan o’zak va yakor orasidagi oraliq (masofa) 
o’zgaradi. Natijada g’altak induktivligi va induktivlik qarshiligi o’zgaradi. 
Kondensator datchik kondensatordagi sig’imni o’zgarishiga asoslangan. 
Bunda kondensator qatlamlari orasidagi masofa o’zgarishi yoki uning foydali 
yuzasi o’zgarishi bilan kondensatorning sig’imi o’zgarib, elektr zanjirdagi sig’im 
qarshiligi o’zgaradi. Sig’im formulasidan buni yaqqol ko’rish mumkin.
E - dielektrik koeffisenti. S – aktiv yuza.
x
ЕS
C

4

(1.70) 
x- qatlamlar orasidagi masofa. 
P’ezoelektirik kuch datchigi p’ezoelektrik effektiga asoslangan. Bunda 
ba’zi dielektrik materiallar kvars, titanat bariy kabilardan tayyorlangan plastinkaga 
kuch ta’sir etganda (siqilganda, egilganda, cho’zilganda) uning qarama - qarshi 

---

63 
qirralarida elektrostatik zaryadlar hosil bo’ladi. Kuch plastinkadan olinganda bu 
zaryadlar yo’q bo’ladi. Buni to’g’ri pezoeffekt xam deyiladi. 
Teskari pezoeffektda esa plastinkaga tok berilganda unda deformatsiyalanish 
(cho’zilish, siqilish va boshqalar) bo’lishi kutiladi.