Sh. N. Fayzimatov

Ishlab chiqarishda datchiklarni ahamiyati. 
Parametrik datchik noelektrik kattalikning o’zgarishini elektr zanjiri 
parametrini o’zgarishga aylantirib beradi. Masalan, aktiv qarshilikni, induktiv 
qarshilikni, sig’im qarshilikni va xokazo. Ushbu datchiklarga tenzometrik, sig’im, 
induktiv, qarshilik termometrlari hamda potensiometrik datchiklari kiradi. Bu 
datChiklarda elektr zanjirning aktiv, reaktiv, sig’im qarshiliklari o’zgarishi 
mumkin. Bu esa zanjirdagi tokning qiymatini o’zgartiradi.
Generator datchik noelektrik kattalik o’zgarishini elektr yurituvchi 
kuchning (EYUK) o’zgarishiga aylantirib beradi. Bu datchikka misol qilib 
fotoelektrik, 
pezoelektrik 
kabi 
o’zgartkichlar hamda termoparalar va 
taxogeneratorlar kiradi. 
Datchikning asosiy tavsifiga uning statik tavsifi, sezgirligi kiradi. 
Kontakt datchiklarga yo’l datchiklari kiradi. U surilishni elektr impuls 
signaliga o’zgartirib beradi. Bu datchik normal yopiq (NYO) va normal ochiq 
(NO) kontaktlardan iborat. Surilish ma’lum qiymatga etganda datchik kontaktlari 
ulanib yoki o’zi lib elektr zanjirida signal hosil bo’ladi.
Potensiometrik datchik mexaniq surilishni reostatning aktiv qarshiligi 
o’zgarishiga asoslangan. Bunda reostat surilgichi boshqararilayotgan ob’ekt 
mexanizmi bilan bog’langan holda bo’ladi. 
Tenzometrik datchik qattiq jismlarning elastik deformatsiyasini (cho’zilishi 
yoki siqilishi hamda egilishi va buralishi momentlarini) o’lchash uchun 
qo’llaniladi. 
Har xil tipdagi relelar boshqarish sistemalarida keng avtomatika elementlari 
sifatida ishlatiladi. Rele — avtomatik qurilma elementi bo’lib, unga tashqi fizik 
hodisalar ta’sir qill ganda chiqish kattaligining oxirgi qiymatini sakrash tarzida 
qabul qiladi. 

---

64 
Vaqt relesi, akustik rele, himoya relesi, mexaniq, qalqovichli, magnitli, 
kodli, pnevmatik, optik relelar bo’ladi. Releda tashqi ta’sirga bog’liq ravishda 
zanjirni tutashtiradigan yoki ajratadigan kontaktlar bo’ladi. Misol tariqasida 
mexaniq rele, issiqlik, o’lcham relelari va elektromagnitli relelarning ishlash 
prinsipini ko’rib chiqamiz (1.25-rasm). 
1.25-rasm. Mexaniq (a), o’lcham (b), issiqlik (v), tortilma o’zaqli (g), burilma 
yakorli elektromagnitli 
(d)
relelarning sxemalari. 
Mexaniq rele siljish, tezlik, tezlanish, sarf, kuch, moment kat- taliklarining 
o’zgarishini sezadi. Mexaniq tezlik relesida (1.25-rasm, 
a
) markazdan qochma 
prinsipdan foydalanilgan. SHtok 
4
aylanganda Yuklar 
3
markazdan qochirma kuch 
ta’sirida qarama-qarshi tomonlarga suriladi. Bunda xomutlar yaqinlashadi, 
oqibatda richag 2ning holati o’zgaradi: u burilib navbat bilan kontaktlar 
1
ni 
ajratadi va tutashtiradi. 
Chiziqli o’lchamlar relesi chiziqli o’lchamlar yoki chiziqli siljishlarni 
o’lchash uchun ishlatiladi. Qo’sh chekli richagli rele (1.25-rasm, 
b)
o’lchash shtogi 
1,
gilza 
2,
korpus 
3,
prujina 
4,
kontaktli richag 5, sozlash vintlari 
6,
qo’zg’almas 7, 

---

65 
9
va surilma 
8
kontakt- lardan to’zi lgan. Surilma kontaktlar 
8
tirakning yassi 
prujina- siga mahkamlangan richag 
5
ga o’rnatilgan. Qo’zg’almas kontaktlar 7 va 
9
sozlash vintlari 
6
va 
10
ning uchlarida joylashgan. SHtok 
1 
surilganda richag 
5
va 
kontakt 
8
harakatga keladi, bunda kon- taktning qo’zg’almas kontaktlaridan biri 
tutashadi, bu esa tekshi- rilayotgan o’lchamning chekli qiymatlariga mos keladi. 
Bunday relelar ba’zan o’lcham datchiklari deb ham ataladi. 
Issiqlik relesi (1.25-rasm, v) temperaturaning o’zgarishini sezadi. U 
kontaktlar 
1,
richag 
2,
shkala 
3,
prujina 
4,
naycha 
5
va sterjen 
6
dan to’zi lgan. 
Naycha va sterjen chiziqli kengayish koeffi- sienti turlicha bo’lgan materiallardan 
ishlangan. Ular dilatometrik elementlar deb ataladi. Temperatura o’zgarganda 
sterjen 
6
va naycha 
5
har xil kattalikda uzayadi. Sterjen richag 
2
ni bosadi, u esa 
navbatma-navbat kontaktlar 
1
ni tutashtiradi. 
Elektromagnitli relelarning chulg’amlardan tok o’tishiga sezgirligi yakor 
yoki o’zakni o’ziga tortishida namoyon bo’ladi. Elektromagnitli relening qabul 
qiluvchi organi chulg’am va qo’zg’aluvchan qismli (yakorli yoki o’zaqli) magnit 
sistemadir, ijroChi organi esa kontaktlardir. Tortilma o’zaqli rele (1.25-rasm, 
g)
kontaktlar 
1,
yo’naltiruvChi metallmas vtulka 
2,
qo’zg’aluvchan o’zak 
3, 
chulg’am 
4,
yarmo 
5
va qo’zg’almas o’zak 
6
dan tashkil topgan. Chulg’am 
4
orqali tok 
o’tayotganda qo’zg’aluvchan o’zak yo’naltiruvchi vtulka bo’ylab harakatlanadi va 
kontakt 
1
ni tutashtiradi.
Burilma relelarda (1.25-rasm, d) qo’zg’aluvchan yakor 
4
o’zak 
3
ga tor- 
tiladi va kontaktlar 
2
ni tutashtiradi. Kontaktlar ajralgandan so’ng yakor qaytarish 
prujinasi 
1
ta’sirida dastlabki vaziyatiga qaytadi.