Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

BZ bilan zaharlanishning klinik manzarasi. BZ  bilan  yengil 

darajada  zaharlanganda  zaharlanish  belgilari  1–5  soatdan  so‘ng 

yuzaga chiqadi. Bunda umumiy karaxtlik holati kuzatiladi. Bunday 

holat  harakatlarning  sustlashishi,  lanjlik,  atrofda  bo‘layotgan 

voqealarni tezda anglab ola olmaslik, uyquchanlik, kamgaplik bilan, 

umumiy tarzda aytganda, faoliyatning susayishi bilan xarakterlanadi. 

Biroq  shunga  qaramay  jabrlanuvchi  vaqtni  va  makonni  (o‘zining 

qayerda  ekanligini)  yaxshi  anglaydi.  Boshda  savollarga  aniq  javob 

beradi.  Biroq  uzoq  muddat  davomida  suhbat  olib  borilganda 

gaplarining  bir-biriga  qovushmayotganligini  aniqlash  mumkin. 

Ruhiy holatda befarqlik, ba’zida eyforiya – kayfiyatning ko‘tarilishi 

kuzatiladi.  Jismoniy  holatda  lanjlik  bilan  birga  tez  charchash 

kuzatiladi.  Harakatlardagi  ravonlik  yo‘qoladi.  Berilgan  topshiriqni 

bajarishga qiynaladi. Tezda charchab qoladi. 

Jabrlanuvchida  qator  patologik  belgilar  aniqlanadi.  Bular: 

yaqindan  yaxshi  ko‘ra  olmaslik,  jismlarning  ko‘zga  ikkita  bo‘lib 

ko‘rinishi,  mushaklarning  sezgirligi,  chaynash  mushaklarining 

beixtiyor qisqarishi. Teri va shilliq qavatlar odatdagi rangda bo‘lgani 

holda  quruqlashadi.  Kam  hollarda  terining  oqarishi  va  yuzning 

qizarishi  kuzatilishi  mumkin.  Yurak  urishi  tezlashadi  (daqiqasiga 

100  marta).  Ovqat  iste’mol  qilingandan  so‘ng  ko‘ngil  aynishi  va 

qusish kuzatilishi mumkin. 

O‘rta  darajada  zaharlanishda  zaharlanishning  ilk  belgilari 

1–2  soatdan  so‘ng  paydo  bo‘lib,  karaxtlik  bilan  xarakterlanadi. 

Karaxtlik  darajasi  har  xil  bo‘lib,  jabrlanuvchi  ba’zida  qayerda 

ekanligini  anglay  olmay  qoladi.  Karaxtlik  holati  qo‘zg‘alishlar 

bilan  almashinib  turadi.  Bunday  holat  gaplarning  bir-biriga 

qovushmasligi,  ko‘zga  har  xil  narsalar  ko‘rinishi  bilan 

xarakterlanadi.  Jabrlanuvchiga  mayda  jonivorlar  –  qurt-

qumursqalar,  kichkina  odamchalar,  ba’zida  uyidagi  yoki  ish 

joyidagi  jihozlar,  hamkasblari,  o‘rtoqlari  ko‘rinadi.  Bu  paytda 

---

46

jabrlanuvchi  bilan  muloqotga  kirishish  qiyin  kechadi.  Uning 

gaplaridan  biron  ma’no  uqib  bo‘lmaydi,  sustkash  va  befarq 

bo‘lib qoladi. Savollarga sekin va ma’nosiz javob beradi.

O‘rta  darajadagi  zaharlanishda  shilliq  qavatlar  qurib,  ko‘pincha 

teri qizarib ketadi. Yurganda muvozanat buziladi. Yaqindan ko‘rish 

keskin  buziladi.  Tomir  urishi  daqiqasiga  110–130  martaga  yetadi. 

Tana harorati ham biroz ko‘tarilishi mumkin.  

Og‘ir darajada zaharlanishda belgilar 20 daqiqadan 1,5 soatgacha 

bo‘lgan muddatda yuzaga chiqadi. Bunda ruhiy o‘zgarishlar kuchli 

bo‘lib,  jabrlanuvchi  qayerda  ekanligini  ham,  o‘zining  holatini  ham 

baholay olmaydi. Ko‘ziga har xil narsalar ko‘rinib, ularni devordan, 

havodan  tutib  olishga  harakat  qiladi.  Qochishga  harakat  qilishi, 

o‘ziga  zarar  yetkazishi  va  hatto  o‘zini  o‘ldirishga  harakat  qilishi 

ham mumkin.

Ko‘zga har xil narsalar ko‘rinishidan tashqari har xil narsalarni 

eshitish,  begona  ta’mni  sezish  hollari  ham  kuzatilishi  mumkin. 

Bularga bezovtalik, qo‘rquv, atrofdagilarga nisbatan tajovuzkorliklar 

qo‘shiladi. Yordam  ko‘rsatmoqchi  bo‘lganlarga  nisbatan  maqsadsiz 

qarshi harakatlar qiladi. Gaplari tushunarsiz, bir-biriga bog‘lanmagan 

bo‘ladi. Bo‘lib o‘tgan voqealar esida qolmaydi.

Jabrlanuvchining  shilliq  qavatlari  qurib,  terisi  qizaradi,  tili 

jigarrang  qoplama  bilan  qoplanadi.  Ko‘rish  keskin  yomonlashadi. 

Buning  hisobiga  qoqilib  yiqilib  tushaveradi.  Tovush  bo‘g‘ilib, 

so‘zlari  tushunarsiz  bo‘lib  qoladi.  Tomir  urishi  daqiqasiga  150 

martagacha  tezlashadi.  Nafas  olish  tezlashadi.  Tana  harorati  1,5–

2

o

C ga oshadi. Siydik tutilib, ich qotadi. 

BZning 10–50 mg miqdori psixozga, 50–100 mg miqdori koma 

va o‘limga sabab bo‘ladi. 

BZ  bilan  o‘rtacha  darajada  zaharlanganda  asab  tizimi  bilan 

bog‘liq  asoratlar  3–8  oy  davomida,  og‘ir  darajada  zaharlanganda  

1 yil davomida saqlanib qolishi mumkin. Asoratlarning oldini olish 

uchun  jabrlanuvchi  uzoq  muddat  davomida  rejimga  amal  qilishi, 

psixonevrologik kuzatuv ostida bo‘lishi lozim. 

---

47