Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Klinik manzarasi.  Dixloretan  bilan  zaharlanishning  klinik 

manzarasi  uning  qanday  yo‘l  bilan  organizmga  tushishiga  bog‘liq. 

Nafas yo‘llari orqali og‘ir zaharlanishda bir necha davr farqlanadi: 

boshlang‘ich,  vaqtincha  yaxshilanish,  buyrak  va  jigarning 

zararlanishi, tiklanish va asoratlar.

---

78

Boshlang‘ich davrning davomiyligi zaharli moddaning konsent-

ratsiyasiga  hamda  zaharli  hududda  bo‘lgan  muddatga  bog‘liq. 

Boshida jabrlanuvchilar o‘ziga xos hid va og‘izda shirinroq ta’mni 

his qilishadi. Bir vaqtning o‘zida nafas yo‘llari (aksirish, yo‘tal) va 

shilliq qavatlarning ta’sirlanish belgilari paydo bo‘ladi. 

Yengil zaharlanishda oshqozon-ichak tizimida paydo bo‘ladigan 

hamda  umumiy  holat  bilan  bog‘liq  belgilar  3–7  kun  davom  etadi. 

Ikkinchi  va  uchinchi  kundan  esa  jigar  va  buyrakdagi  yengil 

o‘zgarishlardan  darak  beruvchi  belgilar  paydo  bo‘ladi.  Biroq 

ularning faoliyati izdan chiqmaydi. 

Og‘ir  zaharlanishlarda  narkotik  ta’sir  –  ba’zida  ko‘ngil  aynishi, 

qusish, og‘irroq holatlarda tajovuzkorlik, ongsiz harakatlar va hatto 

koma  holati  ham  rivojlanadi.  O‘ta  og‘ir  zaharlanishlarda  koma, 

o‘tkir  yurak-tomir  yetishmovchiligi,  nafas  markazining  falajlanishi 

kuzatiladi. 

Ba’zi  hollarda  1–8  soat  o‘tgach  qon  aylanishi  yaxshilanib, 

jabrlanuvchi o‘ziga kela boshlaydi. Vaqtinchalik yaxshilanish davri 

boshlanadi.  Biroq  birinchi  sutkaning  oxiriga  borib  ahvoli  yana 

yomonlashadi  –  ko‘ngil  aynishi,  qusish  (ba’zida  to‘xtovsiz),  ich 

ketishi,  qorinda  og‘riq  paydo  bo‘ladi.  Tana  harorati  ko‘tariladi. 

Yurak-tomir tizimida o‘zgarishlar kuzatilib, bu o‘zgarishlar o‘limni 

keltirib chiqarishi mumkin. 

Tiklanish  jarayoni  o‘tkir  buyrak  yetishmovchiligi  o‘tib 

ketga nidan  so‘ng,  2–3-haftadan  boshlanadi.  Jabrlanuvchining 

holati  asta-sekin  yaxshilana  boshlaydi  –  ishtaha  paydo  bo‘ladi, 

lanjlik  kamayadi,  shishlar  qaytadi,  uyqu  joyiga  tushadi.  Biroq 

uzoq  muddat  davomida  jigar  va  buyrakdagi  buzilishlar,  behollik 

saqlanib turadi.

Zaharli  modda  og‘iz  orqali  organizmga  kirganida  zaharlanish 

og‘ir kechadi. Bu moddaning 20–30 ml o‘limga olib keladi. Bunda 

zaharlanish  belgilari  juda  tez  rivojlanadi.  Qisqa  muddatli  yashirin 

davrdan so‘ng (5–15 daqiqa) qorinda og‘riq paydo bo‘lib, to‘xtovsiz 

qusishlar  boshlanadi  va  jabrlanuvchi  tezda  hushidan  ketadi  (koma 

---

79

holatiga  tushadi).  Zaharlanishning  keyingi  kechishi  boshqa  yo‘llar 

bilan zaharlanishdagi kabi o‘tadi.