Sh. Abdullayeva I f. d., prof

9.2. Foiz riski, ularni baholash va boshqarish usullari 
 
[283]. Foiz riski 
–
 
foiz stavkalarining o‘zgarishi ta’sirida bankning 
moliyaviy zarar ko‘rish ehtimolidir. Bu risk tijorat banklarida uning sof 
daromadining kamayishidan tortib to bank kapitali qiymatining 
yo‘qotilishigacha namoyon bo‘lishi mumkin. Natijada jalb qilingan 
mablag‘larning o‘rtacha qiymati joylashtirilgan mablag‘larning o‘rtacha 
qiymatidan oshib ketadi. 
Bazel Qo‘mitasi foiz riskining yuzaga kelishida quyidagi sabablarini 
qayd qiladi: 
Bahoning o‘zgarish riski.
Bu omil tijorat – foiz riskiga 
bog‘liqligi, shuningdek, bank aktiv va passivida to‘lovlarning o‘z 
muddatida bajarilmaslik hamda foiz stavkasini zudlik bilan qayta ko‘rib 
chiqish holatlarida kelib chiqadi.
Daromad chizig‘ining o‘zgarish riski.
Vaqt bo‘yicha aktiv va 
passivlardagi foiz stavkalari o‘zgarishining mos kelmasligi grafikdagi 
daromad chizig‘ining salbiy tomonga og‘ishiga olib keladi. 
Opsionlar bilan bog‘liq risklar.
Opsion bitimlar o‘z egasiga 
obligatsiya, veksel va boshqa turdagi foizli qimmatli qog‘ozlarni sotib 
olish, sotish yoki kelishuv shartlarini o‘zgartish huquqini beradi. Bunday 
bitim asosida mijoz kreditlarini muddatdan oldin qaytarishi, shuningdek, 
depozitlarini muddatdan oldin qaytarib olishi mumkin. Bu qadar erkinlik 
bank aktiv va passividagi muddat doirasidagi nomutanosiblikka olib 
keladi. Natijada bank bundan yaxshigina foiz riskiga duch keladi.
[284]. Marja – 
bank aktivi keltirgan daromad foizi bilan bank 
majburiyatlari bo‘yicha xarajat foizi o‘rtasidagi tafovutdir. Bank 
marjasini ikki qismga ajratish mumkin: 
Foizli marja
(F
lm
) – bu daromad keltiruvchi aktivlar 
(qimmatbaho qog‘ozlar, kreditlar, boshqa investitsiya loyihalari) dan 
keladigan foiz daromadlari (F
d
) bilan bank tomonidan jalb qilingan 
resurslar bo‘yicha foiz majburiyatlari (F
m
), ya’ni xarajatlari o‘rtasidagi 
farq: 
m
d
lm
F
F
F
−
=
Foizli marja tijorat banklari tomonidan foyda darajasini 
rejalashtirish jarayonida asosiy strategik ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu 

---

452
yerda daromad keltiruvchi aktivlardan olinadigan foiz daromadlari 
majburiyatlar bo‘yicha foiz xarajatlaridan katta bo‘lishi, ya’ni:
m
d
F
F
>
foyda miqdorini orttiradi. Foizli marjaning nisbiy ko‘rsatkichi 
quyidagicha aniqlanadi: 
100
⋅
=
d
f
А
SD
М
Bu yerda: 
M
f 
– foizli marja; 
SD – foiz evaziga erishilgan sof daromad; 
A
d
– daromad keltiruvchi bank aktivi summasi. 
Amaliyotda foizli marjani hisoblash uchun quyidagi formuladan 
foydalaniladi: 
100
⋅
−
=
d
f
А
Х
SD
М
Bu yerda: 
X – foizlarni to‘lash uchun sarflangan xarajatlar. 
Foizli marjani tahlil qilish quyidagi yo‘nalishlarda amalga 
oshirilishi mumkin: 
foizli marjaning haqiqiy darajasi bilan oldingi davrdagi darajasini 
qiyoslash. Bunday tahlil foizli marjaning dinamikasini kuzatish 
imkoniyatini beradi;
foizli marja darajasini standart daraja yoki o‘xshash banklardagi 
marja darajasi bilan qiyoslash; 
foizli marjaning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar (kompo-
nentlar) salmog‘ini tahlil qilish; 
foizli marjaning o‘zgarishini boshqarishni talab qiluvchi qarorlar 
qabul qilish uchun marja foizining o‘zgarish chegaralarini aniqlash.
Foizli marjaning o‘zgarishiga quyidagi asosiy omillar ta’sir qiladi: 
kredit qo‘yilmalarining hajmi, tarkibi va manbalari; 
to‘lov muddatlari; 
foiz stavkalarini qo‘llash xarakteri va ularning dinamikasi.