Ш. А. Матмуратовнинг физика факультети физика ва астрономия йўналиши 1 курс талабалари учун

Табиатда ишқорий металлар эркин ҳолда учрамайди. Натрий ва калий турли бирикмалар таркибига киради.

• Табиатда ишқорий металлар эркин ҳолда учрамайди. Натрий ва калий турли бирикмалар таркибига киради.
• Улардан энг муҳими натрийнинг хлор билан бирикмаси NaCl бўлиб, у тош туз қатламларини хосил қилади. Натрий хлорид денгиз сувида ва шўр сув манбаларида бўлади. Одатда, тош туз қатламларининг юқори қаватларида калийли тузлар бўлади. Улар денгиз сувида ҳам бор, лекин натрий тузларига нисбатан анча кам микдорларда бўлади. Калийли тузларнинг дунёдаги энг катта захиралари Уралда — Соликамск туманида жойлашган, (сильвинит NaCIˑKCI ва карналлит KCIˑMgCI2ˑ6Н20 минераллари), Белоруссияда (Солигорск ш.) калийли тузларнинг йирик қатламлари топилган ва улардан фойдаланилмокда.
• Натрий ва калий кўп тарқалган элементлар қаторига киради. Ер пўстлоғида натрийнинг миқдори 2,40%, калийники - 2,35%.
• Физик хоссалари. Натрий ва калий кумушсимон — оқ металлар, натрийнинг зичлиги 0,97 г/ см3, калийники -0,86 г/см3, жуда юмшоқ, пичоқ билан осон кесилади.
• Кимёвий хоссалари. Натрий ва калий атомлари кимёвий реакцияларда валент электронларини осон бериб, мусбат зарядланган ионлар Na+ ва К+ га айланади. Бу металларнинг иккаласи ҳам — кучли қайтарувчидир. Улар ҳавода тез оксидланади, шу сабабли керосин ичида сақланади. Кўпчилик металлмаслар — галогенлар, олтингугурт, фосфор ва бошқалар билан осон реакцияга киришади. Сув билан шиддатли реакцияга киришади. Қиздирилганда водород билан гидридлар ҳосил қилади. Улар сув таъсирида осон парчаланиб, тегишли ишқор билан водородни ҳосил қилади:
• NaH + Н2О = NaOH + H2↑
• Натрий мўл миқдордаги кислородда ёндирилганда натрий пероксид Na2О2 ҳосил бўлади, у ҳаводаги нам карбонат ангидрид билан реакцияга киришиб, кислород ажратиб чиқаради:
• 2Na2О2 + 2С02 = 2Na2CО3 + О2↑
• Натрий пероксиднинг изоляцияланган противогазларда кўлланилиши ва сувости кемаларида кислород олиш учун ва ёпиқ, биноларда ҳавони регенерация қилиш учун ишлатилиши ана шу реакцияга асосланган.