Ш. А. Маннонов номли “ёш бухгалтерлар клуби”

BOG`DORCHILIKDA TANNARXNI ANIQLASH VA UNI 
PASAYTIRISH YO`LLARI 
 
B.Yu.Menglikulov-ToshDAU dotsent,
A.Madiyev- talaba, A.Ibrohimov- talaba
 
Tannarx xo`jalik sub'ekti ishlab chiqarish va moliya-xo`jalik faoliyatining 
muhim iqtisodiy ko`rsatkichidir. Fermer xo`jaliklarining faoliyatini baholashda 
tannarx muhim o`rin tutadi. Mahsulotlar tannarxini tahlil qilish esa xo`jalikda 
foydalanilmayotgan 
ichki 
imkoniyatlarni 
topish 
va 
ishlab 
chiqarish 
rentabelligini oshirishga yordam beradi. 

---

20 
Bugungi kunda qishloq xo`jalik mahsulotlari tannarxini hisoblashga 
yetarli e'tibor berilmayapti. Ta'kidlash joizki, bozor munosabatlari rivojlanishi 
sharoitida nafaqat mahsulotlar tannarxi to`risidagi axborotlarning aniqligi, balki 
ularning rejalashtirish, me‘yorlashtirish, rezyervlarni aniqlash, baho belgilash, 
samaradorlikni baholash va shu kabi masalalarni hal etish uchun ishonchliligi, 
ob'ektivligi, foydaliligi va moslashuvchanligi ham muhim ahamiyatga ega. Shu 
munosabat bilan dehqonchilik mahsulotlarining tannarxini hisoblashda 
kalkulyatsiya ob'ektini va kalkulyatsiya birliklarini asosli tanlash muhim uslubiy 
masala hisoblanadi.
Meva-sabzavotchilik ixtisoslashtirilgan fermer xo`jaliklari tashkil etilishi 
natijasida bog`dorchilik va uzumchilik sezilarli darajada rivojlanmoqda. Ishlab 
chiqarishni samarali boshqarish, xususan, mahsulotlar tannarxini to`g`ri 
shakllantirish va uning dinamikasini nazorat qilish, me'yor va normativlarning 
haqqoniyligini baholash, tannarxni pasaytirish imkoniyatlarini aniqlash, 
mahsulotlarga baho belgilash hamda uni tezkor qayta ko`rib chiqish masalalarini 
ta'minlaydigan tannarx hisoblash uslubini shakllantirish lozim. Mahsulotlar 
tannarxini hisoblash uchun har bir mahsulot turining ishlab chiqarish 
samaradorligini ishonchli aniqlashga imkon beradigan uslub zarur bo`ladi. 
Darhaqiqat, har bir muayyan sharoit uchun tannarx hisoblashning 
maqsadga muvofiq uslubi zarur. Masalan, hajmi nisbatan kichik meva-
sabzavotchilik fermer xo`jaliklarida bog`lar va uzumzorlar maydoni unchalik 
katta bo`lmasdan, asosan bir turdagi meva etishtiriladi. Agar xo`jalikda bir 
necha xil mahsulot etishtirilsa, alohida-alohida analitik schyot ochilishi 
maqsadga muvofiq bo`ladi, masalan, ―Uzumshilik‖, ―Bog`dorchilik‖ va hokazo. 
Ushbu analitik schotda bog`larni parvarishlash, hosilni yig`ishtirish va hosil 
yig`ishtirilgandan so`ng hisobot yili oxirigacha bog`da bajariladigan ishlar, 
barcha turdagi daraxtlar va butazorlar bo`yicha parvarishlash hamda hosilni 
yig`ishtirish xarajatlari aks ettiriladi. Natijada, bunday fermer xo`jaliklarida 
bog`dorchilik mahsulotlari bir sentnerining tannarxi bir butunligicha 
hisoblanadi. Buning uchun barcha xarajatlar kirimga olingan mahsulotlarning 
umumiy miqdoriga bo`linadi. Masalan, Zangiota tumanidagi ―Erkinboy Xabiba 
Fayz‖ fermer xo‗jaligida 2013 yilda uzum yetishtirish ushun jami xarajatlar 
56252000 so`mni tashkil etib, 1566,90 sentner mahsulot olingan. Bunda 
uzumchilikdan 
olingan 
1 
sentner 
mahsulotning 
haqiqiy 
tannarxi: 
56252000:1566,90 = 35900 so`mni tashkil etgan. 2014 yilda uzum yetishtirish 
ushun jami xarajatlar 75730000 so`mni tashkil etib, 1647,45 sentner mahsulot 
kirim qilingan. Bunda uzumchilikdan olingan 1 sentner mahsulotning haqiqiy 
tannarxi: 75730000:1647,45 = 45968 so`m bo`lgan. 
Uzumchilik mahsulotlarining har bir turi bo`yicha alohida tannarx 
hisoblash zarur bo`lganida xarajatlar har bir mahsulot turining bozor bahosi 
bo`yicha aniqlangan umumiy qiymatidagi ulushiga mutanosib taqsimlanishi 
mumkin.

---

21 
Agar uzumzorning qator oralariga sabzavot ekilgan bo`lsa, u holda ushbu 
ekinlar bo`yicha barcha xarajatlar alohida ―Sabzavotchilik‖ analitik schotida aks 
ettirilib, uzumchilik xarajatlariga qo`shilmaydi.
Yerga tushgan mevalar bog`dorchilikda qo`shimcha mahsulot sifatida 
qabul qilinishi mumkin. U foydalanish mumkin bo`lgan bahoda baholanadi va 
shu bahoda jami xarajatdan chegirib tashlanadi. Agar ular qayta ishlansa, 
sifatiga qarab bozor bahosi bo`yicha baholanadi. Yerga tushgan yoki buzilgan 
mevalar chorva mollariga berilsa, ular ozuqa ildiz mevalilarning reja tannarxi 
bo`yicha baholanib, kirim qilinishi mumkin.
Uzumchilikda tannarx o`zgarishiga ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish 
muhim hisoblanadi. ―Erkinboy Xabiba Fayz‖ fermer xo‗jaligida 1 s uzum 
tannarxi omilli tahlil qilinganda quyidagi ma'lumotlarga ega bo`lindi (jadval). 
jadval