Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

Ўсмирлар диққатини психодиагностика қилиш методи
(Диққатнинг тақсимланиши ва барқарорлигини баҳолаш методикаси учун 
матрица) 

---

 
Ушбу методика ёрдамида ўсмирлар диққатининг кўрсаткичларини, шу 
билан бир қаторда тақсимланиши ва барқарорлигини ўрганиш мумкин.
Синалувчи 1-жадвал (1а) ни кўриб чиқади ва ундаги 1дан 25 гача бўлган 
сонларни тартиб билан топади. Худди шундай ҳаракат ҳар бир жадвал 
билан бажарилади. Битта жадвал билан ишлашга кетган ўртача вақт 
аниқланади. Бунинг учун ҳар бир жадвал билан ишлашга кетган вақт 
қўшилади ва 5га бўлинади. Бу ўсмир диққати тақсимланишининг индекси 
ҳисобланади. Худди шу методика ёрдамида диққатнинг барқарорлигини 
ҳам аниқлаш мумкин. Бунинг учун ҳар бир жадвални кўриб чиқишга 
кетган вақт таққосланилади. Агар 1-дан то 5- жадвалгача ҳар бирини кўриб 

---

чиқишга кетган вақт орасидаги фарқ жуда кичик бўлиб 10 секунддан 
ошмаса диққат барқарор ҳисобланади.
Ўсмирлик даврида жуда қаттиқ чарчаш ҳолатлари ҳам бўлади. Айнан 
13-
14 ҳамда 16 ёшларда чарчаш чизиғи кескин кўтарилади. Бундай 
ҳолатларда ўсмир атрофдаги нарса ва воқеаларга тўлиқ диққатини қарата 
олмайди.
Ўсмирлик даврида хотиранинг барча турлари ўзининг сифат 
кўрсаткичлари асосида жадал ривожланади. Бу даврда ўқувчиларга 
бериладиган ўқув материалининг ҳажми катта бўлгани учун ҳам уни эслаб 
қолиши ёки бир неча марта такрорлаш йўли билан ўзлаштириш қийин. 
Ўсмирлик ёшида болалар ўқиган ва ўрганганларини сўзма-сўз ёдлашдан 
воз кечиб унинг маъносига кўра эслаб қолишга ҳаракат қиладилар. Уларда 
фаол равишда мантиқий хотира ривожланиб боради. Механик хотиранинг 
ривожи эса бирмунча сустлашади. Бу эса баъзан салбий холатларни ҳам 
келтириб чиқариши мумкин. Ўсмирлик даврига келиб янги фанлар, 
жумладан, ўқувчилар эслаб қолиши зарур бўлган маълумотлар миқдори 
кўпаяди. Аммо механик хотиранинг сустлашуви маълумотларни эслаб 
қолишда муаммоларни келтириб чиқаради ва ўсмирлар томонидан 
хотиралари заифлашуви ҳақидаги шикоятларига ва ўз-ўзидан ўқишга 
бўлган қизиқишларининг пасайишига сабаб бўлиши мумкин. Бунинг учун 
ўқувчи ўқув материалининг мазмунини таҳлил қилиши, ундаги мантиқий 
тузилишни билиши муҳим.
Ўсмирлик даврида назарий тафаккур юқори аҳамиятга эга бўла 
бошлайди. Чунки бу даврдаги ўқувчилар атроф-оламдаги 
боғланишлар мазмунини юқори даражада билишга ҳаракат қиладилар. 
Бу даврда ўсмирнинг билишга бўлган қизиқишида кескин ривожланиш 
содир бўлади. Илмий назарий билимларнинг эгаллаб олиниши ўсмир 
тафаккурининг ривожланишига олиб келади. Бунинг таъсирида исбот, 
далиллар билан фикрлаш қобилияти ривожланади. Унда дедуктив 
хулосалар чиқаришга қобилияти пайдо бўлади. 
Мактабда ўқитиладиган фанлар ўсмир учун ўз тахминларини юзага 
келтириш ёки текшириш учун шароит бўлиб хизмат қилади. Ж.Пиаженинг 
таъкидлашича, “Ижтимоий ҳаёт уч нарсанинг таъсири - тил, мазмун, 
қоидалар асосида шакллантирилади». Бу борада ўзлаштирилган ижтимоий 
муносабатлар ўз-ўзидан тафаккурнинг янги имкониятларини яратади. 
11-
12 ёшдан бошлаб ўсмир энди мантиқий фикрлаб ҳаракат қила 
бошлайди. Ўсмир бу ёшда худди катталар сингари кенг қамровли таҳлил 
этишни ўргана бошлайди. Ўсмир тафаккурнинг назарий даражага 
қанчалик тез кўтарила олиши, ўқув материалларини тез ва чуқур эгаллаши 
унинг интеллектини ҳам ривожланишини белгилаб беради. Ўсмирлик 
даври юқори даражадаги интеллектуал фаоллик билан фарқланади. Бу 
фаоллик ўта қизиқувчанлик ҳамда атрофдагиларга ўз лаёқатларини 

---

намойиш этиш, шунингдек, уларда юқори баҳо олиш эҳтиёжининг 
мавжудлиги билан белгиланади. Ўсмирнинг катталарга берадиган 
саволлари мазмунли, мулоҳазали ва айнан ўша масала доирасида бўлади. 
Бу ёшдаги болалар турли фаразларни келтира оладилар, тахминий фикр 
юритиб, тадқиқот ўтказа оладилар ҳамда маълум бир масала бўйича 
муқобил вариантларни таққослай оладилар. Ўсмир тафаккури кўпинча 
умумлаштиришга мойил бўлади. Республикамизнинг бозор иқтисодиёти 
шароитига ўтишида кишилардаги амалий тафаккурнинг аҳамияти 
ошмоқда. Амалий тафаккур тизимига қуйидаги ақлий сифатлар киради: 
- 
тадбиркорлик, тежамкорлик, ҳисоб-китоблик, юзага келган 
муаммоларни тез еча олишлик ва бошқа шу каби сифатлар мавжуд бўлган 
тақдирдагина амалий тафаккурни ривожланган деб ҳисоблаш мумкин. Бу 
сифатларни 1-синфданоқ ривожлантира бориш ниҳоятда муҳим. 
Ўсмирлик даврида ишбилармонлик сифатини ўқувчиларнинг ўз-ўзини 
бошқаришини йўлга қўйиши, умумий фойдали тадбиркорлик ишларида 
иштирок этиши орқали ривожлантириш мумкин. Бу борада ўқувчи 
ижрочи ролида эмас, балки бошқарувчи, мустақил йўл танловчи ва 
тадбиркорлик муносабатларида ўзи иштирокчи бўлган тақдирдагина 
ривожланиш амалга ошиши мумкин. Бу ёшда тадбиркорликни 
ривожлантиришда кўпроқ мустақилликнинг берилиши ўсмир амалий 
тафаккурининг ривожига ижобий таъсир кўрсатади. Ўсмир ёшдаги 
болаларда 
тежамкорликни 
ривожлантириш 
ақлнинг 
бошқа 
сифатларига нисбатан осонроқ кечади, буни кўпроқ уларни 
қизиқтирадиган нарсаларга мустақил равишда ҳисоб-китоб қилиб боришга 
йўллаш орқали амалга ошириш мумкин, ўсмирларда юзага келган 
муаммоларни тез ва оператив ҳолда ечиш малакасини шакллантириш 
бирмунча қийинроқ кечади. Албатта, бу боланинг темпераментига ҳам 
боғлиқ. Барча ўсмирларни ҳам тез йўллаб, тез ҳаракат қилишга ўргатиш 
мушкул, лекин уларни бирор муаммо юзага келиши билан орқага 
чекинмай, зудлик билан муаммони ечишнинг умумий қоидаларига 
ўргатиб бориш мумкин. Ўсмирлик даврида иителлектнинг юқори 
даражада ривожланган бўлиши қимматли ва обрўли ҳисобланади. Ўсмир 
шахсида ва унинг билишга қизиқишидаги ўзгаришлар ўзаро боғлиқ бўлади. 
Ихтиёрий психик жараёнларнинг ривожланиши ўсмирдаги шаклланиб 
келаётган шахс мустақиллигига таянади, ўзининг шахсий хусусиятларини 
англаш ва шакллантириш имкониятлари эса ундаги тафаккурни 
ривожланиши билан белгиланади.