Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

С.Л.Рубинштейннинг
назариясига кўра умумлаштириш ва ақлий 
ҳаракатларнинг кўчиш ҳолати ўқувчиларнинг ақлий тараққиѐтини 
белгиловчи мезон сифатида ишлатилишини назарда тутади. У таълимда 
тафаккурнинг мантиқий шакллари (тушунча, ҳукмлар ва хулосалар 
чиқариш)нинг таркиб топиши ва ривожла-ниши тўғрисида ҳам назарий, ҳам 
амалий хусусиятга эга бўлган фикрларни билдиради. Таълимда тафаккур 
операцияларининг аҳамияти муаммосининг ѐритилиши муҳим аҳамият касб 
этади. Муаллиф таълимда умумлаштиришнинг уч хил тури мавжудлигини 
таъкидлайди: эмпирик, назарий ва дедуктив умумлаштиришлардир. С.Л. 
Рубинштейн мулоҳазасига кўра, ушбу умумлаштиришлар ѐрдамида иш 
тутилса, топшириқ ѐ аста-секин (эмпирик) ѐки ―бирданига‖ (назарий) ҳал 
қилиниши мумкин. 
Рус психологлари илмий тадқиқотларини тўрт йўналишга ажратиш 
мумкин, чунки уларнинг ҳар бирида таълим ва тафаккур табиати 
муаллифларнинг дастлабки назарий ѐндашувларига боғлиқлиги туфайли 
тафаккур мустақиллигига турлича аҳамият берилган. 
Биринчи 
йўналишни 
Н.А.Менчинская
раҳбарлигида 
амалга 
оширилган тадқиқотлар ташкил қилади. Улар тафаккур фаолиятини уч 
томондан ўрганадилар: биринчидан, тафаккур фаолиятининг маҳсулотлари, 
яъни ўқувчилар эгаллайдиган билимлар, тушунчалар тадқиқ қилинади. 
Иккинчидан, ўқувчининг тафаккур жараѐнлари, учинчидан, ўқувчида 
шаклланган ва билимларни эгаллаш жараѐнига таъсир қиладиган тафаккур 
фаолиятининг хусусиятлари кабилар. Ушбу муаммони ишлаб чиқишда 
ўқувчи шахсий фикрлаш жараѐнларини бошқарувчи ва тартибга солувчи 
таълимнинг объектигина эмас, балки субъекти бўлиб ҳам кўзга ташланади. 
Муаллифлар воқелик билан боғлиқ ҳолда ўқувчиларда тафаккур 
фаолиятининг маҳсулдор усуллари ѐки йўлларини шакллантириш 
муаммосига алоҳида эътибор бердилар. Муаллифлар тафаккур билан амалий 
ҳаракатларнинг ўзаро муносабатлари турли шаклларга эга эканлигига 
аҳамият қаратадилар: Н.А.Менчинскаянинг таъкидлашича, ижодий ва 
оқилона фикр юритиш малакасини шакллантиришнинг маҳсулдор усулини 
ўрганиш 
учун 
кенг 
йўл 
очилди. 
Маълумки, 
бу 
муаммони