“Сервис” илмий-амалий журнал 020 йил 4-сон сервис

Мавзуга оид адабиѐтларнинг таҳлили. Тизимли тадқиқотлар масалаларига 
бағишланган адабиѐтлар таҳлили шуни кўрсатдики, уларда бу тизимнинг кўплаб 
талқинлари ва таърифлари берилган. Тизимнинг энг аниқ ва тўлиқ тушунчаси акад. 
П.К.Анохиннинг ишида очиб берилган, унда [1] ҳаракат натижаси ҳар қандай тизимнинг 
марказий бўғини бўлишлиги тўғрисидаги концепция шаклланган. 
Тадқиқот методологияси. Илмий-тадқиқот жараѐнида билиш назариясининг 
индукция ва дедукция, мантиқий ѐндошув, тизимли таҳлил усулларидан фойдаланилган. 
Таҳлил ва натижалар. Функционал-тизимли ѐндашувнинг асосий жиҳати 
шундаки, функционал тизимлар, таркибий элементлар сони ва ташкил этиш даражасидан 
қатъи назар, якуний мақсад (натижа) ҳисобланувчи функционал тизимни ташкил этувчи 
омилга эга бўлади. Бундай ҳолда, тизимлар иерархиясини шакллантиришда ҳар қандай 
қуйи даражадаги тизим натижа билан алоқани шундай тарзда ташкил қиладики, бунда 
тизимнинг янада юқорироқ даражаси тузилади. Бундай ҳолда, ―тизимлар иерархияси‖ 
натижалар иерархиясига айланади. 
Таҳлил шуни кўрсатдики, ҳар қандай тизим маълум бир функцияга, уни 
функционал тизим, уни ўрганиш билан шуғулланувчи назарияни эса – функционал 
тизимлар назарияси деб аташ мумкин. Функционал тизимлар назариясининг асосий 
қоидалари қуйидагилардан иборат: 

функционал тизимдаги натижа тизимнинг шаклланишини белгилаб 
берадиган унинг ажралмас қисмини ўзида намоѐн қилади; 

функционал тизимдаги элементларнинг ―ўзаро таъсири‖ ижобий натижани

---

“Сервис” илмий-амалий журнал 
 
2020 йил 4-сон 
65 
олиш учун ҳар доим ―ўзаро таъсир‖ тамойилига мувофиқ амалга оширилади; 

натижанинг функционал тизимга киритилиши тизим тушунчасининг турли 
таърифларини қўллаш заруратини бекор қилади. 
П.К.Анохин томонидан берилган таърифга асосланиб [1], ―тизимли ѐндашув‖, 
―тизимлилик‖ тушунчалари қўйилган муаммо ва вазифаларни ҳал қилишда мақсадли 
йўналтирилган тартиблаштириш билан тавсифланади. 
Тизимлар назариясининг таҳлили шуни кўрсатдики, ҳар қандай мураккабликдаги 
объектларни ўрганишнинг услубий асоси сифатида, қуйидаги қоидаларга асосланиб, 
академик П.К.Анохиннинг функционал тизимлари назариясини қабул қилиш мумкин: 

функционал тизимлар назариясининг ишлаб чиқилишида асос сифатида 
олинган биологик тизимлар мослашувчанлиги, ишончлилиги, тежамлилиги объектив 
ҳақиқат бўлган энг юқори даражада ташкиллаштирилган тизимлар ҳисобланади; 

узоқ йиллик ривожланиш даврида функционал тизимлар назарияси фан ва 
техниканинг турли соҳаларида кўплаб амалий қўлланмаларга эга; 

функционал тизимлар назариясига натижавий ѐндашув иқтисодий 
тизимларда алоҳида қуйи тизимлар бўйича мураккаблик даражаси, мақсадлар ва 
мезонларнинг ноаниқлиги сабабли жуда мақбулдир. 
Иқтисодий тизимларда режалаштириш, лойиҳалаш ва ташкил этишнинг 
вазифаларини ҳал этишда натижавий ѐндашув кўпинча якуний натижага эришиш билан 
боғлиқ бўлмаган кўпгина ташкилий- технологик ва бошқарув қарорларини қайта 
баҳолашга ѐрдам беради. Тизимли ѐндашувни амалга ошириш усули муаммонинг тизимли 
таҳлили ҳисобланади.